De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 2 van deze serie Science & corona reflecteren crisisdeskundige Ira Helsloot en econoom Esther-Mirjam Sent op hamstergedrag.

Niet hamsteren, benadrukte Mark Rutte de afgelopen dagen nogmaals, maar deze week gooiden we de winkelwagentjes weer vrolijk vol. Is het slechts een grappig fenomeen om online memes over te maken of het begin van anarchistische taferelen? Wat is er voor nodig voordat er écht chaos uitbreekt?

Die anarchistische chaos komt er niet, is de stellige reactie van Ira Helsloot, hoogleraar Besturen van veiligheid. ‘Het is één van de drie mythes van crisisbeheersing dat de samenleving asociaal of impulsief gedrag gaat vertonen tijdens een crisis.’ De andere twee mythes? We slaan aan het plunderen of wachten juist hulpeloos en passief op redding.

Hulpinitiatieven

In futuristische films over natuurrampen of de zombie-Apocalyps breekt vaak complete ‘ieder-voor-zich’-chaos uit, maar in werkelijkheid zijn mensen volgens Helsloot in tijden van crisis veel veerkrachtiger en behulpzamer dan gedacht. Dat blijkt al sinds de jaren vijftig uit studies, en nog steeds.

Neem orkaan Katrina, die in 2005 New Orleans grotendeels verwoestte. In de media verschenen destijds wilde verhalen over plunderingen en chaos, maar studies schetsten later een compleet ander beeld. De gemeenschap zocht elkaar online actief op voor steun, concludeerden wetenschappers van de Universiteit van Indiana bijvoorbeeld in 2007. Dat beperkte zich niet tot vrienden en familie: ook vagere kennissen en complete onbekenden hielpen elkaar. Ook nu zie je online hulpinitiatieven razendsnel opduiken.

Zo slecht komt ‘de mens’ er dus nog niet vanaf, in zware tijden. Maar die lege schappen in de supermarkten dan? Helsloot: ‘We moeten oppassen dat we dat hamsteren niet verkeerd interpreteren.’ De meeste mensen zijn hun kelders niet tot de nok aan het vullen, maar de transportketen van supermarkten draait op ‘just in time’-levering: ze bevoorraden winkels met het aantal producten dat ze op korte termijn denken te verkopen. Helsloot: ‘Als maar 5 of 10 procent van de mensen denkt ‘ik neem één blikje extra mee’, dan heb je al lege schappen’. Die vakken worden wel weer gevuld, hoewel misschien iets minder snel, zoals Albert Heijn uitlegde in een filmpje vanuit een tjokvol distributiecentrum.

Kuddedieren

Dat veel mensen nu wat extra kopen, komt doordat we nou eenmaal kuddedieren zijn, reageert Esther-Mirjam Sent, hoogleraar Economische theorie en economisch beleid. Zien hamsteren, doet hamsteren. Ook de self-fulfulling prophecy speelt mee, het fenomeen dat voorspellingen uitkomen omdát ze worden gedaan. ‘Berichtgeving over wc-papier dat opraakt zal die run alleen maar versterken, met als gevolg dat er daadwerkelijk te weinig wc-papier is.’

‘Mensen schatten de kans op een negatieve gebeurtenis te hoog in als deze net heeft plaatsgevonden’

Helsloot verwacht dat het hamsteren binnenkort wel afneemt, zeker nu zo veel wordt benadrukt dat het onnodig en niet sociaal is. ‘Dat zie je ook als ergens problemen zijn met drinkwater, dan gaan mensen extra water in de winkel inslaan. Als je dan zegt: ‘koop niet te veel, want er zijn kwetsbare mensen die het hard nodig hebben’, dan luisteren mensen daar wel naar.’

Sent houdt iets meer een slag om de arm over wat ons te wachten staat. ‘De ontwikkelingen zijn complex, de uitkomst is onduidelijk en dan bieden de uitspraken van de premier en het gedrag van anderen houvast. Maar die houvast is uiterst broos. Dat valt niet mee, juist voor een land als het onze waarin we gewend zijn zaken te beheersen en te controleren.’

9/11

We denken ook vaak pessimistischer dan nodig over een crisis als we er middenin zitten, door ‘rampenbijziendheid’. Sent: ‘Mensen schatten de kans op een negatieve gebeurtenis te hoog in als deze net heeft plaatsgevonden, en te laag als het lang geleden is.’ Daardoor vergeten mensen achteraf dat ze tijdens de oliecrisis of de aanslagen van 9/11 riepen: ‘Het leven wordt nooit meer hetzelfde’.

Het was ook die ‘rampenbijziendheid’ waardoor we volgens Sent in de fuik van de kredietcrisis liepen. ‘Je ziet nu een vergelijkbaar patroon: eerst ontkenning, die niet geleidelijk overgaat in erkenning maar omslaat naar extreme reacties. Is de crisis eenmaal achter de rug, dan gaan we toch weer over tot de orde van de dag.’

Die orde van de dag lijkt nu nog ver weg, maar hopelijk kunnen we tegen die tijd doembeelden over voedseltekorten en anarchistische chaos – als je die al had – van ons laten afglijden als een effect van rampenbijziendheid.