Van de eerste blik op de sterrenhemel tot de foto van een zwart gat. Die reis beschrijft de gelovige sterrenkundige Heino Falcke in zijn boek ‘Licht in de Duisternis’, dat vandaag uitkomt en in twaalf talen verschijnt. ‘De presentatie van die foto was een bepalend moment in mijn leven.’

Na de presentatie van de eerste foto van een zwart gat in de Europese Commissie in Brussel benaderden verschillende uitgevers Heino Falcke met de vraag om een boek te schrijven. Omdat hij dat wel zag zitten, nam hij een book agent in de arm, zegt hij tijdens een autorit van zijn woonplaats in een stadje bij Keulen naar de Radboud Universiteit aan de telefoon. ‘Over twee minuten val ik even weg, want dan rijd ik de grens over.’

Uiteindelijk boden vier uitgevers tegen elkaar op. Falcke koos voor Klett-Cotta, die ook het laatste boek van Stephen Hawking heeft uitgegeven. ‘Ze waren bereid om van Licht im Dunkeln – Nederlandse vertaling: Licht in de Duisternis – een toptitel te maken’, zegt Falcke, die het boek samen met een journalist schreef. ‘Het was hard werken. Gelukkig was ik al gewend om met meerdere mensen samen wetenschappelijke artikelen te schrijven.’

Smalltalken

De sterrenkundige wilde dit keer geen boek voor experts schrijven, maar voor geïnteresseerde leken. En dus baseerde hij zich op de voordrachten die hij al zo’n twintig jaar geeft in zaaltjes met systeemplafonds. Daarin reist hij samen met de aanwezigen door het heelal en legt hij de relativiteitstheorie uit aan de hand van een verkeerssituatie met een auto en een politieagent. ‘Dat doe ik in het boek ook’, zegt hij. ‘Terloops vertel ik wat dingen uit mijn eigen leven en dat van andere sterrenkundigen. Al in de achttiende eeuw trokken sterrenkundigen rond de wereld om de grootte van het heelal te bepalen. Om het zwarte gat in beeld te brengen, deden wij hetzelfde.’

‘Mensen kijken al duizenden jaren naar de sterrenhemel’, zegt Falcke. ‘Het heeft onze cultuur en ons wereldbeeld gemaakt, gekenmerkt en veranderd. Wie het boek gelezen heeft, moet op een dinner party kunnen smalltalken over sterrenkunde. Ik wil de lezers een beetje laten nadenken over God, de wereld en het heelal.’

Wat moet je weten over sterrenkunde op een dinner party?

‘Waar komen de zeven dagen vandaan? Waarom vonden mensen astrologie in het verleden heel erg spannend en welke denkfout zat hierachter? Kunnen wij alles meten en voorspellen en is alles vastgelegd in de natuurwetenschap?’

‘Ik geloof heilig in de natuurwetten. Als natuurkundigen zijn wij trots op de voorspelbaarheid en herhaalbaarheid van experimenten. Toch zijn wij niet in staat het heelal te voorspellen. Hoe komt dat? Omdat we onze grenzen hebben leren kennen. Het boek is een waardering voor de wetenschap en wat wij kunnen, maar ook een waardering voor wat niet kan.’

‘Licht in de duisternis’ zou evengoed de titel van een boek over religie kunnen zijn.

‘Wat zwarte gaten bijzonder maakt, is het feit dat ze donker zijn. Maar zonder licht zou je hun schaduw niet kunnen zien. Vaak zijn boeken van wetenschappers en sterrenkundigen heel deprimerend: ze vertellen je voortdurend dat de mens helemaal niets voorstelt. Ik probeer te beschrijven wat ons uniek maakt: gevoelens als geloof, hoop, liefde en passie zijn heel bijzonder in dit heelal. Het is ons menszijn dat ons speciaal maakt. Zoeken vind ik heel belangrijk. Dat wil ik graag aanmoedigen in de wetenschap en voor wie dat wil ook in de religie. Niets is zo vervelend als een boek dat alleen maar antwoorden geeft.’

Een belangrijk deel van het boek gaat over de eerste foto van een zwart gat.

‘De aanloop is de lange geschiedenis van de sterrenkunde. Met het team van de Event Horizon Telescope staan we op de schouders van vele generaties sterrenkundige denkers. Ik probeer te beschrijven hoe mijn persoonlijke reis samenhangt met dé grote reis. Dus neem ik de lezer mee naar mijn kamer waar ik de eerste keer dacht dat het mogelijk moest zijn om die foto te maken: een Amazing Grace-moment, waarbij ik mijn gedachten als het ware kon zien. De totstandkoming van de foto was een proces van jaren, dat ik vergelijk met een verliefdheid.’

‘Aan het einde van het boek stellen we de vraag wat de foto van het zwarte gat en onze kennis van de oerknal betekent voor de sterrenkunde en de astrofysica. En is de vraag naar het bestaan van God wel nodig? Volgens mij kan je niet om die vraag heen.’

Radiostraling

10 april 2019. Van over de hele wereld volgen mensen de persconferentie in de Europese Commissie in Brussel over de eerste foto van een zwart gat. Na een inleiding van Europees Commissaris voor Wetenschap Carlos Moedas is het woord aan Heino Falcke. ‘This is the nucleus of the galaxy M87 and this is the first ever image of a black hole’, zegt hij. Op het scherm achter hem verschijnt de iconische zwarte vlek, omhuld met een felgele radiostraling. Enkele seconden later siert de foto de voorpagina van de websites van Le Monde tot de New York Times.

‘Het was een bepalend moment in mijn leven’, zegt Falcke nu. ‘De weg ernaartoe was een ongelofelijke rit. Na de presentatie kreeg ik het heel druk: in 2019 heb ik in totaal 120 interviews en lezingen gegeven. Toen kwam de coronacrisis. Die heeft alles tijdelijk stopgezet, waardoor ik de tijd had om dit boek af te werken. Soms moet je even gedwongen worden om rust te nemen.’

Sinds de presentatie noemen journalisten u een kanshebber op de Nobelprijs. Hoe gaat u daarmee om?

‘Dat vind ik verschrikkelijk. Ik heb een beetje schrik dat ik de komende twintig jaar altijd genoemd zal worden als diegene die de Nobelprijs niet heeft gewonnen. Vraag het gerust aan mijn collega’s: ik lig daar niet wakker van.’

‘Ik lig niet wakker van de Nobelprijs’

Wordt u sindsdien soms herkend in de supermarkt of op straat?

‘Neen. Ik kom soms op televisie maar word daar nauwelijks op aangesproken. Veel mensen hebben de foto van het zwarte gat wel gezien, maar ze weten niet welke wetenschappers erbij betrokken waren. Alleen bij een lezing moet ik af en toe een handtekening geven.’

Zijn er sinds de foto van het zwarte gat meer jongeren sterrenkunde gaan studeren?

‘Toen we begonnen met de opleiding Natuur- en Sterrenkunde in Nijmegen hadden we 20 studenten, nu zijn dat er 140. Vorig jaar heb ik in een college eens aan studenten gevraagd of de foto een rol speelde in hun beslissing om natuurkunde te studeren. Ze zeiden van wel. Het ontroerde me dat de foto voor sommige studenten het beslissende duwtje in de rug heeft gegeven.’

Een paar promovendi die hebben meegewerkt aan de totstandkoming van het zwarte gat, hebben inmiddels hun proefschrift verdedigd en zijn naar het buitenland vertrokken. Doet dat pijn?

‘Dat is het leven. Het is mijn taak om ervoor te zorgen dat ze als goede wetenschappers de wereld in kunnen gaan, zoals ik op een ander vlak heb gedaan met mijn eigen kinderen. We hadden een supermooi team en hebben veel meegemaakt. Omdat het zo druk was, hebben we niet altijd genoeg tijd voor elkaar gemaakt. Op het moment dat dat wel kon, kwam corona. Ik kom misschien heel nuchter over, maar ik krijg soms tranen in mijn ogen als ik daarover nadenk.’

‘Onze promovendi hebben een heel hoog niveau gehaald’

‘Er is geen andere groep die zoveel met promovendi heeft gedaan als de onze. Ze haalden op jonge leeftijd en zonder proefschrift al hetzelfde niveau als wetenschappers van Harvard of MIT en krijgen nu heel mooie banen. Dat is misschien wel het belangrijkste wat het zwarte gat voor mij heeft opgeleverd.’

Ligt het belangrijkste moment van uw carrière nu achter u?

‘In het voetbal is de belangrijkste wedstrijd altijd de volgende en dat is in een wetenschappelijke carrière ook zo. Ik ben iemand die niet zo heel erg terugkijkt. Met het boek heb ik het wel gedaan, omdat ik als boegbeeld een belangrijke verantwoordelijkheid voelde om hier iets mee te doen. Ik heb nog veel plannen en ideeën, maar de tijd om ze te verwezenlijken wordt korter en het geld minder. Ik draai nu op mijn laatste centen in de wetenschap. Je moet weer keihard werken om nieuwe financiering te krijgen en om nieuwe mensen aan te trekken en op te leiden. Wetenschappelijk gezien begin ik bijna helemaal opnieuw, al heb ik natuurlijk wel een netwerk en getalenteerde collega’s.’

Had u gehoopt dat het in dit stadium van uw carrière makkelijker zou zijn om financiering binnen te halen?

‘Eigenlijk zou ik daar niets over mogen zeggen, anders krijg ik Twitter weer op mijn dak. Maar het is in ieder geval niet eenvoudiger om financiering aan te vragen dan vroeger. Ik ben iets ouder, maar zelfs als ik ’s nachts urenlang doorwerk heb ik nog niet de tijd om alle voorstellen te schrijven die ik misschien wel zou willen doen.’

Wat zijn de komende jaren de grootste uitdagingen in de sterrenkunde?

‘Hoeveel tijd heb je nog (lacht)? Wat voortvloeit uit de foto van het zwarte gat, is een intensivering naar het onderzoek van de zwaartekracht op het snijvlak van sterrenkunde en natuurkunde. Wij moeten de ruimte-tijdfysica leren begrijpen. Ik hoop dat er spannende discussies zullen ontstaan over de combinatie van kwantumfysica en relativiteitstheorie. Daar valt nog iets fundamenteels te ontdekken. Ook naar de oorsprong en de structuur van de oerknal, donkere energie en materie en de vraag of er elders leven is in het heelal, kan nog veel onderzoek worden gedaan.’