Hoogleraar Forensische Psychiatrie Robert-Jan Verkes verwacht dat hersenscans kunnen helpen bij het bepalen van straffen voor verdachten met een psychische stoornis. In Nijmeegs onderzoek onder tbs’ers toont de hersenscan in elk geval een afwijkend plaatje.

Tijdens het gesprek belt het NRC voor een interview. In De Gelderlander heeft-ie dan al gestaan en op de radio was hij eerder deze week te horen. Hoogleraar Forensische Psychiatrie Robbert-Jan Verkes heeft dan ook een klinkende boodschap. Hij stoort zich aan de rigide manier waarop in de rechtbank het handboek voor psychisch stoornissen, de DSM, wordt gebruikt. Dat handboek wordt te belangrijk gevonden. En: hij introduceert een nieuwe manier om rechters te helpen bij het bepalen van straffen voor mensen met een psychische stoornis: de hersenscan. Volgende week houdt Verkes zijn oratie.

Kom bij Verkes niet aan met strengere straffen. Het houdt mensen van de straat, dat wel, maar of het de samenleving veiliger maakt is nog maar de vraag. Kijk naar de Amerikaanse staten die de doodstraf  hanteren. In die staten worden meer moorden gepleegd dan in de andere staten. ‘Je zou kunnen zeggen dat in die cultuur een mensenleven minder waard is. Hoe wij omgaan met mensen die een delict hebben gepleegd, heeft ook een uitstraling naar onze samenleving.’

Stressstoornis
In zijn oratie noemt Verkes het voorbeeld van een Amerikaanse veteraan die is veroordeeld voor de moord op een oorlogsheld in zijn land. Beiden kampten met een posttraumatische stressstoornis. De veteraan had die ochtend cannabis gebruikt, wat mensen met zo’n stoornis vaker doen omdat het ze rust geeft, en was op het moment van schieten psychotisch. De straf die de veteraan heeft gekregen is volgens Verkes buitenproportioneel: levenslang zonder mogelijkheid voor verlof of gratie. ‘Dan denk ik: wat bereiken we daar nou mee? De kans op herhaling is met een goede behandeling klein, er is bij deze man in principe geen bedreiging voor de maatschappij. Daarbij kost levenslang heel veel geld.’

In Nederland maken we ook fouten, betoogt Verkes. Zo laten we ons bij het bepalen van een stoornis teveel leiden door de DSM. Als een stoornis niet in dat handboek staat, zou er geen sprake zijn van een stoornis. Dat klopt natuurlijk niet, zegt Verkes. ‘Het gevaar bestaat dat de DSM een belemmering wordt om iemand de juiste behandeling te geven.’

Neem Bart van U, de man die wordt verdacht van moord op oud-minister Borst. Hij weigerde mee te werken aan een psychiatrisch onderzoek en dus kon het gerechtshof  hem geen stoornis ‘opplakken’. ‘Zijn straf na een eerder proces is mede daarom niet uitgevoerd. Verbazingwekkend natuurlijk, want als je de stukken leest hoor je een verwarde man spreken. Hij had dus meteen al naar het psychiatrisch ziekenhuis gestuurd moeten worden, los van het feit of er een stoornis uit de DSM op hem van toepassing was.’

Robbert M.
Verkes vindt dat de mogelijkheid moet bestaan om zonder toestemming van de betrokkene informatie op te vragen bij eerdere behandelaars. Die mogelijkheid is er nu niet. ‘Het is een controversieel onderwerp. Je hebt te maken met de geheimhoudingsplicht van behandelaars, ook in dit tijdperk waarop iedereen alles van zichzelf op Facebook zet is dat nog een gevoelig punt.’

Gestoorde daders als Bart van U., Tristan van der V. en Robbert M. hebben de regels rondom privacy van informatie wel wat opgerekt. Het animo om sneller informatie over behandelingen te verstrekken, is groter dan een paar jaar geleden, zegt Verkes. ‘We hebben nu te veel gevallen waarbij blijkt dat als de informatie op het juiste moment op de juiste plaats was geweest, erger was voorkomen.’

Of Bart van U. met een hersenscan sneller op de juiste plek was beland, is natuurlijk de vraag. Verkes verwacht dat hersenscans wel kunnen helpen bij het bepalen van een stoornis. In onderzoek van het Donders Instituut vergeleken hij en zijn collega’s een groep tbs’ers die impulsief en antisociaal gedrag vertoont, met mensen die eenzelfde gedrag laten zien maar die geen delicten hebben begaan. Aan de hersenscans kon je zien dat bij de tbs’ers de communicatie tussen twee hersendelen afwijkend was. Waarbij Verkes aanneemt dat deze groep een nog slechtere impulscontrole heeft dan de controlegroep. ‘Die hersenscans liegen niet. Als je dus met een scan kunt aantonen dat het brein van een verdachte beperkingen heeft, kan dat wel degelijk bijdragen aan een verklaring voor zijn gedrag.’ / Martine Zuidweg

Robbert-Jan Verkes houdt zijn oratie op 24 september om 15.45 uur in de Aula.