Om de door de oorlog verwoeste landbouwgrond in Oekraïne te herstellen is zo’n 20 miljard euro nodig, berekende econoom Killian McCarthy. De grote vraag is wie dat gaat betalen. ‘Boeren zelf kunnen het niet en ik ben bang dat landbouw onderaan het lijstje van de Oekraïense overheid staat.’

De graanschuur van Europa, zo wordt Oekraïne ook wel genoemd. Het land staat bekend om de massale export van het gewas. Om een vergelijking te maken: Oekraïne heeft meer landbouwgrond dan Frankrijk, Duitsland én Polen bij elkaar. Niet gek dat het na de Russische inval in 2022 ook in Nederland veel ging over die export – en over de mogelijk stijgende prijs van brood.

Maar waar het nauwelijks over ging zijn de gevolgen voor armere landen van de plotselinge stop van de graanproductie, vertelt universitair hoofddocent en econoom Killian McCarthy. Met een team van geologen van de Taras Shevchenko National University of Kyiv, de Ukrainian Researchers Society en de Kyiv School of Economics deed hij onderzoek naar de financiële gevolgen van de oorlog voor de Oekraïense landbouw.

Geen plan B

‘West-Europese landen hebben een plan B om aan hun eten te komen’, legt McCarthy uit. ‘Maar landen als Libië, Libanon of Jemen, waar toch al heel veel armoede en hongersnood is, hebben dat niet. Of kijk naar Egypte, een land met 114 miljoen inwoners. 10 procent van het voedsel daar is afkomstig uit Oekraïne. Miljoenen mensen daar hebben nu minder te eten.’

‘Er zijn ongeveer 90.000 truckladingen aan zand nodig om de bomkraters op te vullen’

Kortom: de graanproductie moet omhoog. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Want wie denkt dat de situatie verbetert zodra de oorlog voorbij is, komt bedrogen uit. ‘Het is een onbegonnen werk’, vertelt de econoom. ‘In mijn naïviteit dacht ik altijd dat de boeren weer aan de slag zouden kunnen als de oorlog voorbij was. Maar dat kan natuurlijk niet zomaar.’

‘Voor mij was ‘zand altijd gewoon zand’. Ik was in de vooronderstelling dat je dat dus gewoon terug kan gooien wanneer je een bomkrater vult’, vervolgt hij. ‘Maar dat is helemaal niet zo, er moet een bepaalde gelaagdheid in de grond zitten voor de vruchtbaarheid. Daar komt veel meer precisiewerk bij kijken. En de hoeveelheid kraters is ongekend, er zijn ongeveer 90.000 truckladingen aan zand nodig om die op te vullen.’

‘Op andere plekken moet de grond juist weer omgespit worden omdat ze door zware tanks helemaal plat is gereden en de lucht eruit is geperst. De grond is op sommige plekken zo compact, daar kan niets meer groeien. Maar voordat je kan gaan ploegen moet je eerst zeker weten dat er geen explosieven zijn achtergelaten en dat de aarde niet verontreinigd is.’

En dat is niet goedkoop. Zo kost het controleren en mijnvrij maken van de grond al zo’n 40.000 euro per hectare.

Alleen al in de oblast (een soort provincie) Kharkiv gaat het om zo’n 162.000 hectare aan beschadigde grond, geschat door McCarthy en zijn team – met een kostenpost van zo’n 2 miljard euro. Ter vergelijking: Kharkiv is ongeveer even groot als heel België. ‘Als we er vanuit gaan dat er in de andere oblasts evenveel schade is, dan komt het totaal op 20 miljard uit’, zegt McCarthy. ‘En daar zijn de manuren en de transportkosten nog niet eens in meegenomen.’

Satellietbeelden en grondmonsters

Om tot die bedragen te komen heeft het team van geologen onderzoek gedaan aan de hand van satellietbeelden en grondmonsters, opgedaan bij veldwerk. Zij wilden de fysieke schade die de oorlog had voor de landbouw in beeld brengen.

McCarthy, van huis uit een strategisch econoom die naar eigen zeggen ‘totaal geen kennis van geologie’ heeft, raakte via zijn werk aan de Kyiv School of Economics bij het project betrokken. ‘Zij hebben het harde werk gedaan, ik heb slechts de rapporten bestudeerd en er een prijskaartje op proberen te plakken.’

‘Je moet er niet aan denken wat er gebeurt als er nog ergens explosieven liggen en een boer dat veld gaat omploegen…’

De grote vraag is wie er voor de kosten gaat opdraaien. ‘Boeren zelf kunnen het niet betalen. Een professor in Oekraïne verdient ongeveer 400 euro per maand. Dan is 40.000 euro per hectare voor een boer al helemaal een abnormaal hoog bedrag.’

‘De Oekraïnse overheid? Die zal waarschijnlijk eerst gaan investeren in infrastructuur, de ziekenzorg, onderwijs’, gaat de universitair hoofddocent verder. ‘Landbouw staat waarschijnlijk niet bovenaan het lijstje. Europa of de VS? Die draaien de geldkraan juist steeds verder dicht. Uiteindelijk zul je zien dat boeren risico’s gaan nemen en het land toch gaan gebruiken, met alle gevolgen van dien.’

Want de grond is niet vruchtbaar genoeg en de productie van graan zou maximaal op halve kracht kunnen draaien, legt McCarthy uit. Boeren plegen dan eigenlijk roofbouw, want de grond wordt er met de jaren alleen maar minder vruchtbaar op. En dat is nog een ‘optimistisch’ scenario. ‘Je moet er niet aan denken wat er gebeurt als er ergens nog explosieven liggen en een boer dat veld gaat omploegen…’

Bedragen zijn achterhaald

Bovendien zijn de bedragen waar de Radboudonderzoeker het over heeft inmiddels al achterhaald. Het bodemonderzoek dateert van 2023. ‘De oorlog heeft het in de tussentijd er niet beter op gemaakt’, zegt hij met gevoel voor understatement.

‘Het treurigste is dat het de allerarmsten zijn die hier het hardst door worden geraakt: de boeren in Oekraïne zelf, de mensen in landen als Libanon of Jemen. En wat je zult zien is dat op den duur mensen uit die landen naar Europa vluchten vanwege de hongersnood die daar uit gaat breken.’

‘De politiek in West-Europa en de VS is er nu niet zo veel mee bezig, omdat het allemaal ver weg voelt. En zodra het dichterbij komt, zul je zien dat er een strenger anti-migratiebeleid gevoerd gaat worden. Terwijl de meest duurzame oplossing is om de oorlog te stoppen en het land te herstellen.’

Daarom is het zo belangrijk dat er snel een eind komt aan de oorlog in Oekraïne, benadrukt McCarthy nog maar eens. En dat de boeren daar zo snel mogelijk, met hulp van West-Europa en de VS, weer aan de slag kunnen op hun schone landbouwgrond. ‘Maar als ik eerlijk ben, zie ik dat niet snel gebeuren. Het is al met al een deprimerend verhaal.’