De geschiedenis is een wapen in de oorlog tussen Oekraïne en Rusland. Dat betogen historici Harm Kaal en Jelle van Lottum. De meest recente editie van hun Journal of Applied History staat geheel in het teken van de oorlog.

Het is bijna een jaar geleden dat Rusland met veel vertoon Oekraïne binnenviel. De legitimatie van de oorlog – en daarmee het oorlogsgeweld – wordt vaak gezocht in het verleden, zo zagen Radboud-historici Harm Kaal en Jelle van Lottum. In het meest recente nummer van hun Journal of Applied History staan verschillende historici stil bij de oorlog en de rol van geschiedenis.

‘Het gebruik van geschiedenis in de retoriek van Poetin is zeer opvallend’, zegt Kaal. ‘Het verleden wordt continu verdraaid en gebruikt om de oorlog te legitimeren. Binnen applied history (toegepaste geschiedenis, red.) wordt onder andere gekeken naar hoe het verleden ingezet kan worden voor het legitimeren van beleid. Dat doet Poetin hier ook, op een zeer extreme manier welteverstaan.’

Groot-Russisch imperium

Hoe het precies zit met die legitimatie? Poetin herwaardeert het groot-Russische imperium, legt Van Lottum uit. ‘Denk aan Rusland ten tijde van het Tsarenrijk, of de voormalige Sovjet-Unie. Maar door de val van het communisme is Rusland klein gemaakt, in de retoriek van Poetin. Hij wil die grootsheid herstellen. Dat maakt het inlijven van Oekraïne geoorloofd.’

Maar dat is selectief omgaan met historische informatie, legt Kaal uit. ‘Oekraïne was niet altijd onderdeel van het Russische rijk, maar heeft het er wél op verschillende momenten deel van uitgemaakt. Er is een gemeenschappelijke geschiedenis. Maar de manier waarop die wordt ingezet door Poetin is misleidend.’

‘Dat zie je wel vaker als een natiestaat haar bestaansrecht zoekt’, gaat hij verder. ‘Dat er teruggevallen wordt op zaken als een gemeenschappelijke geschiedenis, taal en geloof. In Poetins retoriek ligt de kern van Rusland historisch gezien in Kyiv, omdat die stad het centrum is van het Russisch-orthodoxe geloof. Vanuit dat perspectief is Oekraïne onderdeel van de Russische natie.’

Propaganda

‘Maar in de Tweede Wereldoorlog, waarin het Rode Leger meevocht om Europa te bevrijden van het nationalisme, waren er Oekraïense eenheden die aan de zijde van de SS vochten. Dat gegeven blaast Poetin nu op om Oekraïners weg te zetten als nazi’s. En het land moet bevrijd worden van die nazi’s en weer onderdeel worden van Rusland. Met andere woorden: de geschiedenis wordt hier selectief ingezet als oorlogspropaganda.’

Waarom is het belangrijk om die rol van de geschiedenis in de wereld van vandaag te begrijpen? ‘Propaganda werkt niet met nuance’, vertelt Van Lottum. ‘Als Poetin in zijn speeches nuance gebruikt, dan zou zijn boodschap niet overkomen en zijn legitimatie voor de inval wankel zijn. Hij heeft er baat bij dat de Russen als volk massaal achter dat groot Russische imperium staan. Maar het is belangrijk om te begrijpen dat de geschiedenis meer is dan één verhaal. Er bestaan verschillende perspectieven op de werkelijkheid.’