Het meinummer van Vox staat geheel in het teken van stereotypen. Maar wat zijn dat eigenlijk? In een dagelijkse serie met wetenschappers laten onderzoekers hun licht schijnen over het denken in hokjes. Vandaag theoloog Frans Wijsen: ‘Alleen maar in groepen denken maakt het samenleven lastig’.

Het wemelt van de misverstanden tussen religies. Het begint al met het toedichten van het etiket ‘religie’ op bijvoorbeeld rituelen en gedragingen van mensen uit de Arabische wereld. Die krijgen het stempel ‘islam’ opgeplakt, het geloof – denken wij dan – van honderden miljoenen mensen. ‘Wij noemen het geloof, als koloniale reflex, omdat de kenmerken overeenkomstig zijn met wat de christelijke traditie onder geloof verstaat. Maar het gaat in werkelijkheid om een bonte mengeling van verschijnselen die wij dan religie noemen.’

Het probleem begint omdat we kenmerken van ‘ons’ – bijvoorbeeld het onderscheid tussen profaan en sacraal – gaan plakken op de wereld van de islam. ‘En dan zou er sprake zijn van moderne islam als men dat onderscheid ook maakt, afgezet tegen de orthodoxe islam die dan een negatiever stempel krijgt. Maar het onderscheid is in de wereld van de islam minder relevant. Dat is wat wij ervan maken.’

Frans Wijsen, hoogleraar praktische religiewetenschap, stelt vast dat het simplificeren van de werkelijkheid – wat je doet als je groepsindelingen maakt – op zich geen probleem is, sterker: een groot deel van de wetenschap drijft erop. Het classificeren is een ding, maar om te vermijden dat aan concrete individuen alleen groepskenmerken worden toegedicht, moeten wetenschappers verder kijken. ‘Kwantitatief onderzoek – dat leeft van generalisatie – krijgt tegenwoordig wel erg veel nadruk’, stelt Wijsen vast. ‘Kwalitatief onderzoek moet er ook zijn. Alleen maar in groepen denken maakt het samenleven lastig. Het neigt naar uitsluiten. De werkelijkheid is grijzer, kent tal van overlappen, en door meer in te zoomen op individuen zorg je ervoor dat je niet uitsluit, maar insluit. Maar ja, het is nu eenmaal vele malen simpeler om in groepen te denken.’

Letter M
Het groepsdenken heeft in de loop der jaren een andere kleur gekregen, door Wijsen samengevat met de letter M. In de eerste naoorlogse jaren spraken we van Molukkers en Marokkanen, daarna van Minderheden en Migranten. ‘En nu spreken we van Moslims. De sociale kwalificaties zijn religieuze kwalificaties geworden.’ Als kantelpunt noemt Wijsen de val van de Berlijnse muur in 1989, toen de tweespalt kapitalisme – communisme naar de geschiedenisboeken werd verwezen. ‘We gingen vanaf toen spreken in termen van botsing van beschavingen.’

Het stereotyperen op zichzelf verdwijnt niet en zal ook nooit verdwijnen, maar zonder gevaren is het hokjesdenken niet. Wijsen wijst op het sterke polaire karakter van religieuze kwalificaties: het is rein of onrein, profaan of sacraal, goed of slecht, gelovig of bijgelovig, licht of donker. ‘En daar worden dan sterke morele en ethische dimensies aan verbonden, wat ertoe leidt dat je de ander sneller als primitief of minderwaardig beschouwt. Dan is discriminatie niet meer ver weg.’ / Paul van den Broek