HOKJESDENKERS Het meinummer van Vox staat geheel in het teken van stereotypen. Maar wat zijn dat eigenlijk? In een dagelijkse serie met wetenschappers laten onderzoekers hun licht schijnen over het denken in hokjes. Vandaag bioloog Gert Flik, over vissen die elkaar opzoeken in scholen.

Stereotypering is geen bedenksel van mensen, sterker: het bestaan ervan ligt verankerd in de biologie. Darwin leerde dat soorten die het beste zijn aangepast aan de omgeving het verder schoppen in de evolutie dan soorten die minder zijn aangepast. En in die ratrace is de vorming van groepen een cruciale pijler. Gert Flik, gespecialiseerd in vissen, slaat nog steeds achterover als hij nadenkt over de schoolvorming. Waarom ze bestaan is duidelijk – in een groep staan individuen sterker dan alleen – maar hoe die scholen zich vormen en wat erbinnen gebeurt is ‘een nog steeds relatief onontgonnen terrein in de wetenschap’. Flik wijst op vogelzwermen. ‘Van spreeuwen weten we dat elk exemplaar in de zwerm van zeven anderen weet wat de positie is. Maar het samenspel in de groep, de onderlinge afstand, richting en timing, het is buitengewoon fascinerend. Hoe krijgen ze dat voor elkaar met zulke kleine hersenen?’

De natuur is bij uitstek ingericht dat soortgenoten elkaar kunnen vinden. Neem de vissen, die zich binden aan soortgenoten met geuren, geluiden of zwemgedrag. Soort zoekt soort geldt bij uitstek in de dierenwereld, waar de mens overigens geen uitzondering op is. Voor de meeste soorten is schoolgedrag voordelig: een sociale vis als een haring krijgt alleen in een aquarium een boost aan stresshormonen. Flik wil graag rechtgezet hebben dat je van ‘de’ vis niet kunt spreken: er zijn 35.000 soorten. ‘Een snoek is juist een solitaire vis. Zet die je die bij elkaar dan vreten ze elkaar op.’

Met stereotypering is niks mis, beweren alle wetenschappers die je ernaar vraagt. Het wordt problematisch als individuen groepskenmerken worden toegedicht op grond waarvan de ene soort de ander uitsluit, of erger: discrimineert of uitmoordt. Is er een biologische grond voor dit extreme gedrag? Vertoont een school meervallen agressief gedrag tegenover een school haringen? Kennen vissen haat? ‘Moeilijke vraag, dat weten we niet’, zegt Flik. Er kunnen omgevingsfactoren optreden die agressief gedrag uitlokken, bijvoorbeeld als soorten binnen hun leefgebied op zoek moeten naar schaars voedsel. Maar dat is iets anders dan het elkaar te lijf gaan op grond van bijvoorbeeld uiterlijke kenmerken, omdat bijvoorbeeld de zilveren haring een bloedhekel zou hebben aan de oranje goudvis (gesteld dat ze elkaar tegenkomen).

Dat laatste is volgens Flik een specifieke kwaliteit van de soort homo sapiens. ‘Mensen sluiten uit en duwen anderen in hokjes, dat heeft te maken met onze unieke hersenen. Homo sapiens afgezet tegen de vissenwereld levert nog een ander opvallend verschil op: de vis is bij uitstek in staat om op grond van veranderende omgeving te evolueren tot een andere soort. In een mum van tijd, soms binnen decennia, is er weer een soort afgetakt. Mensen veranderen weliswaar ook door omgevingscondities, bijvoorbeeld donkerder gekleurd in gebieden rond de evenaar, maar Homo sapiens blijft één soort. Dat de soortenrijkdom bij mensen niet optreedt is één ding, in het licht van de stereotypering is interessant te zien dat het toedichten van kenmerken en de nadelige gevolgen ervan (witte politieagenten molesteren zwarte jongeren) optreedt binnen de soort.

Zeker, snoeken kunnen elkaar ook aanvallen, en bij voedselschaarste is agressie binnen soorten ook in de dierenwereld niet alleen denkbaar maar zelfs functioneel. ‘Maar voor agressie zonder schaarste of andere druk uit de omgeving moet je bij mensen zijn.’ Volgens hem zijn we de enige soort die soortgenoten behandelt alsof ze tot de ander behoren. Waarom: vanwege macht, frustratie, ideologieën en andere kinnesinne. Kortom, zegt Flik: ‘Door onze hersenen. Het cerebrale in ons maakt dat we discrimineren op grond van stereotypen.’ / Paul van den Broek