De universiteit steekt haar nek uit door 11,9 miljoen euro vrij te maken voor het Nijmeegse onderzoek naar zwarte gaten, vindt Heino Falcke. Zijn onderzoeksgroep kan nu internationaal een leidende rol blijven spelen. De investering komt uiteindelijk ten goede aan de hele Radboud Universiteit, zegt de sterrenkundehoogleraar.

Een Erleichterung, noemt sterrenkundehoogleraar Heino Falcke het, een opluchting. De Radboud Universiteit maakte vanochtend bekend dat ze de komende tien jaar voor bijna 12 miljoen euro garant zal staan voor de onderzoeksgroep van Falcke in het Huygensgebouw. 1,9 miljoen hiervan gaat naar de Africa Millimeter Telescope, een door Nijmegen geleide ambitie om een telescoop in Namibië te bouwen.

De andere 10 miljoen euro wordt uitgesmeerd over tien jaar. Dat is bedoeld voor personele en andere ondersteuning van Falckes werk aan zwarte gaten binnen de Event Horizon Telescope (EHT), het internationale consortium dat in 2019 de eerste foto van een zwart gat maakte (zie kader hieronder).

Waarom is de investering van de universiteit een opluchting voor u?

‘We kunnen hiermee internationaal een leidende rol blijven spelen binnen het zwartegatenonderzoek. Ik heb in Nijmegen mijn eigen vaste positie, maar verder heeft onze groep weinig structurele financiering. We moeten het geld binnenhalen via bijvoorbeeld subsidies, maar het kortdurende karakter daarvan past slecht bij langdurig experimenteel onderzoek van dit kaliber. Twee jaar geleden heeft NWO een gezamenlijk onderzoeksvoorstel van de EHT afgewezen – en dit jaar opnieuw. Een ander voorstel waar wij aan meeschreven heeft gelukkig wel drie promotieplekken opgeleverd voor het EHT-consortium. Maar dit is onvoldoende om structureel mee te kunnen draaien.’

‘Onze onderzoeksgroep was langzaam leeggelopen’

‘Het gevolg is dat sinds 2019 onze onderzoeksgroep langzaam is leeggelopen. Veel van de mensen die betrokken waren bij de foto van het zwarte gat, zijn nu naar het buitenland vertrokken, naar Harvard of New York. Dat maakt mij trots, maar het is nodig om ook talent van buiten aan te trekken.’

Is dat niet inherent aan wetenschap? Soms heb je vette jaren, soms magere.

‘Dat klopt. Maar wij zijn een van de oprichters van het EHT-team dat de foto maakte. Dat geeft een grote verantwoordelijkheid, ik zit ook in het bestuur. Alle dertien EHT-instituten dragen financieel bij. Het huidige contract voor de EHT-samenwerking loopt volgend jaar af, er is net een nieuwe fase van onderhandelingen gestart. Al jaren zeggen wij dat we snel weer op volle sterkte mee gaan draaien, die belofte moeten we een keer inlossen. Wat daarbij belangrijk is om te weten is dat Nijmegen als een van de weinige instituten geen eigen telescoop beheert. Dat maakt ons minder onmisbaar dan, zeg, Harvard of het Max-Planck Instituut. Zij zijn bovendien wél gegroeid. Er zijn al discussies binnen de EHT of instituten met een telescoop niet meer zeggenschap moeten hebben.’

Wat kunt u nu beloven dankzij het geld van het college van bestuur?

‘We kunnen nu de kerntaken van de EHT blijven ondersteunen: helpen bij de waarnemingen aan zwarte gaten, analyseren van de data en ontwikkeling van nieuwe instrumenten. Dat zijn technisch heel geavanceerde dingen waarmee we ook bijdragen aan technologieontwikkeling en innovatie in Nederland. We kunnen nu mensen aannemen die gaan werken op het snijvlak tussen technologie, wetenschap en het bedrijfsleven.’

‘Daarnaast willen wij geld steken in het ontwikkelen van een telescoop in Namibië, de Africa Millimeter Telescope (AMT). Nu we dit kunnen toezeggen, komen andere partijen hopelijk ook over de brug met financiering. Hun redenering was tot nu toe een beetje: als de universiteit er niet in gelooft, waarom wij dan wel?’

Waarom is zo’n Afrikaanse telescoop belangrijk?

‘Daar is nu nog een gat in de wereldwijde verdeling van radiotelescopen. In Noord- en Zuid-Amerika zijn er opstellingen, en in Spanje en Frankrijk. Maar als Europa missen we een tegenhanger op het zuidelijk halfrond in dezelfde tijdzone. Daarmee kunnen we straks niet alleen foto’s maar ook een filmpje maken van zwarte gaten, is de bedoeling.’

‘Idealiter draait de Afrikaanse telescoop straks op groene energie’

‘Los van de wetenschap laten we als Westen ook gewoon kansen liggen in Afrika momenteel. Namibië heeft bijvoorbeeld heel ambitieuze plannen voor onderwijs en onderzoek, maar ook op het gebied van groene energie en waterstof. Daar willen wij graag in samenwerken. Idealiter draait de telescoop daar straks op groene energie.’

Wat levert de telescoop Namibië zelf op?

‘Inmiddels hebben we een groot netwerk in Namibië. Marc Klein Wolt, die de technische kant van het Afrikaproject leidt, heeft veel contacten opgebouwd de afgelopen jaren. Met de overheid, NGO’s, allerlei bedrijven en de University of Namibia (UNAM). Die universiteit doet mee bij het beheer van de telescoop, het EHT gebruikt hem dan een deel van het jaar.’

‘We gaan ook helpen mensen op te leiden in de astrofysica bij UNAM en het eerste Afrikaanse promotieproject in de astrofysica financieren. Daarnaast doet Marc ook nog allerlei voorlichtingsactiviteiten op basisscholen over sterrenkunde. Dat past ook bij de ambitie van de Radboud Universiteit om bij te willen dragen aan een betere wereld, daarbij voel ik me erg thuis.’

Linksom of rechtsom blijft 11,9 miljoen euro veel geld.

‘We krijgen het niet zomaar, het is een garantstelling. Pas als we voldoende externe financiering vinden voor het hele AMT, beginnen we met het uitgeven van die 11,9 miljoen euro. In 2022 of 2023 wordt dat duidelijk, dan vindt een zogeheten critical design review plaats.’

‘En ook die andere miljoenen verdienen zich in zekere zin terug, hoop ik. We willen het gebruiken als matching bij beursaanvragen. Bij veel subsidies moeten instellingen zelf geld bijleggen, dat doen we dan vanuit dit budget. Mijn doel is om zo uiteindelijk meer in te verdienen dat dat geïnvesteerd is.’

‘Het klinkt misschien arrogant, maar de foto van het zwarte gat blijft wetenschapsgeschiedenis’

Twee jaar geleden waren veel collega-wetenschappers verbolgen toen de minister u 200 duizend euro gaf voor wetenschapscommunicatie. Nu ontvangt u zestig keer zoveel geld, terwijl in bèta-onderzoek al extra geïnvesteerd wordt, bijvoorbeeld via de zogeheten sectorplangelden. Kan dat geld niet beter naar, zeg, de geesteswetenschappen?

‘Ik weet dat er collega’s zijn die minstens net zo goed zijn, ik snap het als zij gefrustreerd zijn. Maar ons onderzoek heeft ook tot een grote internationale zichtbaarheid van de Radboud Universiteit geleid. Ik ben me ook bewust van die verantwoordelijkheid als boegbeeld. Ik let er bijvoorbeeld altijd goed op dat de Radboud Universiteit genoemd wordt als ik ergens in de media verschijn.’

‘Het klinkt misschien arrogant, maar de foto van het zwarte gat blijft wetenschapsgeschiedenis. En het is nog niet voorbij. In de wetenschap heb je niks aan een onehitwonder. Wij moeten nu ervoor zorgen dat de metingen aan zwarte gaten blijven doorgaan. Onze kwaliteiten worden ook erkend, dat zie je aan de grote prijzen die de EHT en ikzelf gekregen hebben de afgelopen jaren.’

‘Dit geldt ook voor onze promovendi: Sara Issaoun is recent cum laude gepromoveerd. Zij gaat nu voor vijf jaar naar Harvard, dankzij een Einstein-Hubble-beurs, het belangrijkste Amerikaanse fellowship dat er bestaat voor sterrenkunde. Het is goed dat de universiteit in toponderzoek en innovatie wil blijven investeren. Zo blijft de belangrijke bijdrage van de Radboud Universiteit zichtbaar, daar hebben we uiteindelijk allemaal iets aan. Trouwens, we hebben ook voorstellen ingediend samen met geesteswetenschappers.’

Dat klinkt als een schrale troost.

‘Het zou eigenlijk leuk zijn als mensen gewoon blij en trots zijn, dat zulk onderzoek in Nederland gebeurt. Het echte probleem is denk ik dat Nederland een zeer laag financieringsniveau heeft als het om wetenschap gaat. Ik zie dit ook als signaal van de Radboud Universiteit, dat zij dit wel doet. In Nederland gaat maar 2,2 procent van het bruto nationaal product naar onderzoek, de nieuwe Duitse regeringscoalitie heeft net 3,5 afgesproken. Dat is een fors verschil.’