Is de PVV klaar om te regeren? Politiek historicus Koen Vossen sprak met PVV-dissidenten om zicht te krijgen op de partij en haar leider. 'Het is bizar om te zien hoe ongelofelijk klein die ring rondom Wilders is.'

Het was de opkomst van Pim Fortuyn waardoor politiek historicus Koen Vossen ‘een beetje in het populisme rolde’. Destijds werkte hij aan zijn proefschrift over nieuwe partijen. Opeens een zeer actueel thema met de snelle opkomst van de politicus die in 2002 werd vermoord.

Wanneer Geert Wilders 24 zetels behaalt in 2010 en als gedoogpartij van een minderheidskabinet grote invloed krijgt op het regeringsbeleid, zijn de reacties in het land heftig. Voor Vossen de reden om een boek te schrijven over de PVV. ‘Ik wilde niet gelijk de emotie in, maar de PVV als een historisch fenomeen proberen te duiden. Met een zekere empathie kijken naar zowel de partij als de kiezers.’ Dat boek werd Rondom Wilders. Portret van de PVV (2013).

‘Het was moeilijk om mensen te vinden die iets over de partij wilden zeggen’, vertelt de historicus via een videoverbinding vanuit zijn woonplaats Utrecht. ‘De PVV is heel gesloten, de mensen die ik vond waren vaak dissidenten. Dat is altijd een beetje link, want die hebben soms nog een appeltje te schillen met de partij. Maar op basis van 22 interviews en na het lezen van andere berichtgeving kreeg ik toch een goed beeld van hoe de PVV werkt’.

‘Bovendien kom je niet dichterbij dan dit, aangezien de partij alle officiële interview- en informatieaanvragen afwijst’. Na de publicatie van Rondom Wilders wilden ook andere dissidenten hun verhaal kwijt aan Vossen. Die nieuwe informatie verwerkte hij in de Engelse versie van zijn boek.

Heeft u zelf wel eens met Wilders gesproken?

‘Nee. (Lacht hard.) Hij heeft nooit gereageerd op wat voor vraag dan ook. Hij heeft niet eens nee gezegd. Je krijgt Willem-Alexander eerder te spreken. Ook andere partijleden, Martin Bosma en Fleur Agema, hebben daar helemaal geen zin in. Zeker niet als je vertelt dat je voor de universiteit van Nijmegen werkt. Daar moeten ze niets van hebben, van dat soort mensen.’

U sprak wel met verschillende ex-PVV’ers over de partij en Wilders als leider, welk beeld schetsten zij?

‘Dat het een hele merkwaardige partij is. Een van de raarste partijen die we hebben. Wereldwijd, durf ik bijna te zeggen. Dat is in deze campagne denk ik te weinig aan de orde gekomen.’

Waarin is de partij zo anders dan andere Nederlandse partijen?

‘De PVV draait helemaal om één iemand, met nog een paar adjudanten ernaast. Er is nauwelijks een kader, een volledig gebrek aan geld en er heerst een ongelofelijk amateurisme. Met een leider die op zijn minst een enorme solist is. Een controlfreak binnen zijn eigen club. Vooral als het om landelijke aangelegenheden gaat, Provinciale Staten en gemeenten interesseren hem eigenlijk niks.’

‘Er is een hele kleine binnenkring en daar kun je zomaar uitvallen’

‘Je ziet in de PVV allerlei fenomenen die je in autocratische systemen ook terugziet. Een soort verdeel-en-heersmechanisme rondom de grote leider. De ene keer is die persoon zijn favoriet en dan weer een ander. Er is een hele kleine binnenring en daar kun je zomaar uitvallen, dan kom je in de buitenring terecht. Een Kamerlid die iets teveel een eigen profiel krijgt, daar houdt Wilders niet van. Zoals bijvoorbeeld Hero Brinkman, die heeft hij lager op de lijst gezet. Brinkman is uiteindelijk vertrokken.’

‘Je ziet het ook in hoe de kandidatenlijst tot stand komt, dat is heel ondoorzichtig. Daarover is zo weinig mogelijk vastgelegd in procedures. Als je daar regels voor maakt, dan kunnen mensen je erop wijzen. Maar als je het allemaal vaag houdt, kun je het helemaal zelf beslissen.’

Hoe is die partijstructuur tot stand gekomen?

‘Toen Wilders afscheid nam van de VVD en alleen verderging, was hij ontzettend bang voor LPF-achtige toestanden. Dat er rare figuren de partij zouden binnenkomen met interne ruzies en chaos tot gevolg. Hij wilde controle houden, wat aan het begin misschien ook best verstandig was.’

‘Daarna hebben ze van de nood een deugd gemaakt en concludeerden ze: eigenlijk werkt dit veel fijner. Geen leden waar je rekening mee hoeft te houden of allerlei lastige afdelingen die hun eigen stokpaardjes hebben. Leden dwingen de partij soms een kant op die veel kiezers eigenlijk niet willen. En de kiezers interesseert het toch niks, dat zie je ook nu weer.’

En de mensen in de PVV-fractie vinden het ook prima?

‘In het verleden zijn er wel conflicten geweest, maar degenen die dat aangingen hebben altijd verloren. Wilders reageert er gewoon niet op, hij geeft niet toe. Na verloop van de tijd zijn die mensen weg. Onlangs zag je dat gebeuren met Harm Beertema en Lilian Helder, beiden zaten meer dan tien jaar in de Kamer. Op hun vertrek reageerde Wilders bijna niet. Heel merkwaardig hoe dat gaat.’

Niettemin is de PVV veruit de grootste geworden deze verkiezingen. Was u verbaasd?

‘Ik was zeker verrast. Wilders en de PVV maakten de afgelopen jaren een ongelofelijk ingeslapen indruk op mij. Maar werden opeens tot leven gekust door de val van het kabinet en doordat de VVD de deur op een kier zette voor deelname. Ik denk dat Wilders opeens het gat zag en daar in is gesprongen.’

‘De vijver waaruit Wilders kan vissen is ontzettend klein’

‘Dat succes had hij denk ik zelf ook niet verwacht. Dat hij een lijst met maar 44 potentiële Kamerleden heeft ingediend vind ik daarvoor een sterke aanwijzing. Met zo’n korte lijst ga je er niet vanuit dat je 37 zetels gaat halen. Nu is er het risico op wat we ‘lijstuitputting’ noemen, want je gaat misschien het kabinet in of er vallen onderweg mensen af.’

Hoe verklaart u zijn succes?

‘Ik denk dat we als ‘progressief’ Nederland de kracht van de slogan ‘De Nederlander op 1’ hebben onderschat. Veel mensen denken: ‘ze hebben in Den Haag wel mooie verhalen en toekomstvisies, maar ik heb niet het gevoel dat ze voor mij opkomen.”

‘De hele tijd vertellen dat bepaalde manieren van denken, gedragen en consumeren niet goed zijn: je mag geen vlees meer eten, vuurwerk afsteken of roken. Die morele veroordeling heeft veel kwaad bloed gezet.’

Hoe denkt u dat het formeren nu verder zal gaan?

‘De realiteit is dat Wilders gewoon geen mensen heeft. De vijver waaruit hij kan vissen is ontzettend klein. Op de kandidatenlijst staan vrijwel dezelfde mensen als in 2017 en toen waren het vrijwel dezelfde mensen als in 2012. Het is bizar om te zien hoe ongelofelijk klein die ring rondom Wilders is. Een flink aantal mensen heeft bovendien een dubbelfunctie, die zijn bijvoorbeeld én Eerste Kamerlid én lid van de Provinciale Staten.’

‘De kandidaten voor de Tweede Kamer zijn veelal geen mensen met grote bestuurlijke vaardigheden. Ze zijn totaal niet gewend om in compromissen te denken en de smalle marges van de democratie enigszins te begrijpen. Ik denk dat de SGP veel meer mensen heeft om uit te kiezen, om maar eens een kleine partij te noemen.’

‘Het is een wonderlijke situatie en ik kan de toekomst niet voorspellen. Maar als je kijkt naar die partijorganisatie, die is zo klungelig dat ik me niet kan voorstellen dat die ooit serieus kan regeren. De gedoogconstructie (2010-2012 red.) vond Wilders al ontzettend lastig, dat werd door veel mensen genoemd die ik heb geïnterviewd. Wilders had er eigenlijk steeds minder zin in. De hele tijd die compromissen en dat gedoe, dat is niks voor hem.’

‘Hij zat jaar op jaar volop in de oppositie en nu moet hij radicaal veranderen, dat zal ook karakterologisch heel lastig zijn. Maar we zullen het zien.’