In de stormachtige tijd die de Radboud Universiteit vorig jaar doormaakte, werd besloten een documentaire over de vernieuwde Senaatszaal niet uit te brengen. Die kon weleens in verkeerde aarde vallen, gezien de rol die de net opgestapte rector Han van Krieken erin had. Dit weekend gaat de film alsnog in première, tijdens Open Monumentendag.

Oktober, 2023. Een groepje medewerkers van de divisie Marketing & Communicatie heeft zich op de zolder van het Berchmanianum rondom een scherm verzameld. Op de agenda: een voorvertoning van een teaser die hun collega Dick van Aalst had gemaakt van zijn binnenkort te verschijnen documentaire.

Zijn film gaat over Alma Mater Carolina, een kunstwerk dat enkele weken later, op de dag na het eeuwfeest van de universiteit, onthuld zal worden in de Senaatszaal van de universiteit. Van Aalst reisde er speciaal voor naar Los Angeles om, samen met kunstcoördinator Let Geerling, op bezoek te gaan in het atelier van kunstenares Lara Schnitger.

Witte mannen

Het zaadje voor de transformatie van de Senaatszaal werd jaren eerder al geplant. Margot van Mulken en Lutgarde Buydens, op dat moment de enige vrouwelijke decanen van de Radboud Universiteit, stapten in 2021 naar rector Han van Krieken met het idee om iets te doen met de zaal. Die kon zo niet langer, vonden zij.

De Senaatszaal is een raamloze ruimte in de Aula van de Radboud Universiteit die vooral dient voor academische plechtigheden, zoals promoties en afstudeerceremonies. In de oude Senaatszaal keken de 56 oud-rectoren van de universiteit vanaf de muur de zaal in – allemaal witte mannen in pak of toga, onder scherp tl-licht.

Die collectie portretten strookte niet meer met het beeld dat de emancipatoire Radboud Universiteit graag naar buiten wil uitdragen. Daarom werd er in 2018 een groepsfoto van de vrouwelijke hoogleraren van de universiteit bij gehangen. Hoewel dat gebeurde op verzoek van een groep vrouwelijke hoogleraren, maakte die ‘schaamfoto’ het volgens Van Mulken alleen maar erger. Het groepsportret accentueerde alleen maar de door mannen gedomineerde geschiedenis van de universiteit. Tijd voor een make-over, dus.

Tot haar blijde verrassing kreeg ze, samen met collega Buydens, het college van bestuur al snel warm voor het idee. De bestuurders voelden zelf ook enig ongemak bij de mannengalerij. Rector Han van Krieken riep de kunstadviescommissie van de universiteit erbij. Het balletje dat vervolgens ging rollen kwam uit bij kunstenares Schnitger, die de opdracht kreeg om een plan te maken voor de zaal.

Bijzondere techniek

Terug naar het Berchmanianum, oktober 2023: de collega’s van Van Aalst kijken nieuwsgierig toe als de fotograaf annex filmmaker op play drukt. Ze worden meegenomen naar het atelier in Los Angeles, waar Schnitger vertelt over de bijzondere techniek die ze voor het kunstwerk gebruikt. Met behulp van sjablonen en bleek tovert ze lappen stof om tot karakteristieke, kleurrijke beeltenissen van vrouwelijke emeritus hoogleraren. Die beeltenissen, die ze maakt op basis van opgestuurde foto’s, moeten tussen de oude portretten van de oud-rectoren komen te hangen.

Van Aalst brengt in zijn film ook andere sleutelfiguren rondom het nieuwe kunstwerk in beeld: initiators Margot van Mulken en Lutgarde Buydens bijvoorbeeld. En Han van Krieken, die zich als rector enthousiast toont over de zaal, maar niet wil dat het nieuwe kunstwerk de geschiedenis geweld aandoet.

Als de voorvertoning ten einde is, komt directeur Marketing & Communicatie Pim van Zanen bij het groepje staan. ‘Dit moeten we zo niet doen’, zegt hij resoluut.

Dat hij dat zegt, heeft alles te maken met de crisissfeer die op dat moment op de Radboud Universiteit heerst. Er is zelfs een crisisteam opgetuigd, waar Van Zanen lid van is, en dat vrijwel dagelijks overleg voert met het college van bestuur. Als geen ander weet Van Zanen hoe gevoelig alles ligt in die periode.

De crisis ontstaat nadat de Gelderlander enkele weken voor het eeuwfeest openbaart dat er in 2017 een klacht was ingediend tegen Han van Krieken. De rector had in 2017 opmerkingen gemaakt tegen een vrouwelijke medewerker die, volgens een commissie die de klacht onderzocht, als seksueel intimiderend ervaren konden worden. De rector kreeg daarop een niet-publieke waarschuwing.

Door de onthulling ziet Van Krieken zich vlak voor het eeuwfeest genoodzaakt alsnog vroegtijdig op te stappen als rector. Het eeuwfeest wordt daarmee het moment van de installatie van José Sanders als rector, van een overdracht van de rectorsketen is geen sprake meer. Het eeuwfeest komt zo in een heel ander daglicht te staan, en de opening van de vernieuwde Senaatszaal, een dag later, óók.

Verkeerde snaar

In de polemiek die rondom de rel ontstaat, springen Margot van Mulken en Lutgarde Buydens met een opiniestuk op Voxweb voor Van Krieken in de bres. Wie is er gebaat bij deze openbare terechtstelling, vragen zij zich af. Het artikel raakt een verkeerde snaar bij tientallen universiteitsmedewerkers, die schrijven dat Van Mulken en Buydens met hun stellingname een open gesprek over sociale veiligheid op de campus in de weg zitten.

Terwijl de discussie verhardt, maakt men in het crisisteam de inschatting dat, in de storm waarin de universiteit dan verkeert, een film over een emancipatoir kunstwerk met Van Krieken, Van Mulken en Buydens in verkeerde aarde kan vallen. Op z’n minst zou het de aandacht voor het kunstwerk kunnen afleiden en zou het koren op de molen zijn van het verhitte debat over sociale veiligheid.

Van Aalst krijgt de opdracht een stevig ingekorte versie te maken zónder Van Krieken, Van Mulken en Buydens. Wat overblijft is een korte trailer van de film, waarin alleen kunstenares Lara Schnitger en universiteitshistoricus Jan Brabers nog aan het woord komen. Die wordt vertoond tijdens de opening van de zaal. Het overige beeldmateriaal belandt, tot nader order, op de plank.

‘Natuurlijk was ik boos, verdrietig en gefrustreerd’, kijkt Van Aalst daarop terug. Maar achteraf, zo zegt de filmmaker, heeft hij er wel begrip voor. ‘Het kunstwerk gaat over emancipatie, gendergelijkheid. Dat was op dat moment een enorm gevoelig onderwerp. Dat je Han van Krieken daar dan over hoort praten in de film, dat kon op dat moment gewoon niet. De discussie over sociale veiligheid was zó gepolariseerd – je kon er niks over zeggen zonder in een bepaald kamp te worden geplaatst.’

‘Ik dacht: ik heb hoe dan ook goud in handen’, aldus Van Aalst. ‘Zelfs al zou de film nooit vertoond worden, dan nog was ik er nog trots op.’

Bij Margot van Mulken laat de gang van zaken wel een nare smaak achter. ‘Tien minuten voordat wij de zaal ingingen, werd ons verteld dat we uit de film gesneden waren, terwijl we uitgebreid geïnterviewd waren door Dick van Aalst. Worden wij hier nu gecanceld door ons eigen college van bestuur, vroegen wij ons af.’

En nog altijd kan deze beslissing op weinig begrip rekenen van Van Mulken. ‘Het initiatief voor deze zaal had helemaal niks te maken met de zaak rondom Han van Krieken.’

Verkramptheid

Ook Van Krieken, toen net rector-af, zat bij de opening van het kunstwerk in de vernieuwde Senaatszaal. Hij zag daar voor het eerst zijn eigen portret aan de muur hangen. De discussie over het wel of niet tonen van de film, en op welke manier, waren aan hem voorbij gegaan. ‘Ik had die tijd wel andere dingen aan mijn hoofd en was bovendien geen rector meer.’

Een plekje in de opgeknipte film van Van Aalst had hij niet meer. ‘De zorgen om mij in beeld te brengen snapte ik wel een beetje. Er heerste op dat moment een angst en verkramptheid op de universiteit, waardoor de emotie de overhand kreeg boven de ratio. Verstandig vond ik dat niet.’

Dat Van Mulken en Buydens er óók uitgeknipt waren, kan op minder begrip rekenen bij de oud-rector. ‘Dat snap ik écht niet – zij hadden niks te maken met mijn zaak.’

Waar Van Krieken zich eveneens over heeft verbaasd, is de betrekkelijke stilte waarin de opening van de nieuwe zaal zich voltrok. De zaal zat vol met direct betrokkenen en familieleden van de geportretteerden, maar er waren nauwelijks media. Alleen NRC-journaliste Marit Willemsen was er om verslag te doen voor de krant, maar zij was niet via de officiële kanalen uitgenodigd.

‘De persberichten en uitnodigingen naar lokale en nationale media lagen klaar’, aldus voorzitter Ton Rijken van de kunstadviescommissie. Op last van het college van bestuur werden die niet verstuurd, zo laat hij weten. Ook Vox kreeg geen uitnodiging.

‘Het had meer aandacht verdiend’, zegt Van Krieken. ‘Het was echt een heel lastige vraag waar de kunstenares mee aan de slag was gegaan. Het nieuwe kunstwerk doet recht aan de geschiedenis en steekt de zaal in een modern jasje. Het eindresultaat is inspirerend en roept vragen op – waarom het zo lang heeft geduurd voordat de universiteit een meer diverse plek werd. Maar dat doet goede kunst, het werpt vragen op.’

Ook bij de kunstadviescommissie zit de relatieve stilte rondom het kunstwerk niet lekker. Voorzitter Rijken: ‘Wat de universiteit met deze zaal heeft gedaan, is heel bijzonder.’ Hij stipt aan dat alle universiteiten stoeien met dezelfde thematiek – wat doe je met alle verheerlijking van die oude, witte mannen aan de muur? Nijmegen heeft daar volgens Rijken, met dank aan een gerenommeerd kunstenaar, een eigen oplossing voor gevonden.

De opening van de zaal vorig jaar bood momentum om daarover op de grote trom te slaan, maar die kans is aan de universiteit voorbijgegaan, stelt hij. ‘Het werd geen feestje en nog altijd is het heel stil rondom het werk. Dat vind ik vooral voor Lara Schnitger erg jammer.’

Schnitger zelf noemt het inderdaad ‘een gemiste kans’. Hoewel de opening van de zaal gewoon doorging zoals gepland, had ze het gevoel dat de universiteit nog niet klaar was voor haar eigen kunstwerk. ‘Het was een soort soft opening, terwijl de universiteit heel trots zou moeten zijn op dit project. Het is echt heel stoer wat Radboud heeft gedaan.’

Sowieso was het volgens Schnitger op het laatste moment allemaal erg stressvol. Pas vier dagen voor de opening kreeg ze groen licht om het kunstwerk af te ronden, mét het portret van Han van Krieken. ‘Ook daar was nog allemaal gedoe over.’ De steigers konden net op tijd worden verwijderd uit de zaal voor de opening.

Schnitger hoopt dat de universiteit alsnog meer naar buiten gaat treden met haar eigen zaal. Het tonen van de film van Van Aalst, is alvast een goed begin, vindt zij. Ook Rijken van ziet stilletjes aan positieve verandering. Zo komen binnenkort de Vrienden van het Valkhof Museum op bezoek.

Wie zeker ook blij is dat de film over Alma Mater Carolina alsnog, in ongecensureerde vorm, in première gaat, is de maker ervan. ‘Het kunstwerk legt vast hoe het denken op de universiteit is veranderd’, zegt Van Aalst. ‘Zelf vind ik de motivatie en de inspiratie van een kunstenaars vaak nog boeiender dan het eindresultaat. Wat prikkelt hen en hoe zetten zij dat om in hun werk? Hoe ontstaat een kunstwerk? Volgens mij is het goed gelukt om dat in beeld te brengen.’