Volgens de Nederlandse taalregels zijn de woorden 'zijn' en 'hij' genderneutraal als ze verwijzen naar 'iemand' of 'iedereen'. Uit onderzoek van Theresa Redl blijkt echter dat mensen vooral bij het lezen van 'hij' wel degelijk automatisch aan mannen denken.

Theresa Redl is promovendus. Of promovenda? Daar gaan we al. Promovendus is een mannelijk woord, maar Theresa Redl is toch echt een vrouw. In de Nederlandse taal kunnen mannelijke woorden ook betrekking hebben op een vrouw. Het woord promovendus is dan volgens de taalregels genderneutraal bedoeld. Redl onderzocht of dat in de praktijk ook zo uitpakt. Worden mannelijke woorden door lezers ook neutraal geïnterpreteerd? Of stelt de lezer zich toch echt een Jan of Piet voor als ergens het woordje hij staat?

‘Zelf ben ik er nog niet uit of ik promovendus of promovenda genoemd wil worden’, zegt Redl. ‘Ik kom uit Oostenrijk en groeide op met de Duitse taal. Vanuit die achtergrond zeg ik: promovenda. In het Duits bestaat voor bijna alle beroepen ook een vrouwelijke variant. Maar de intuïtie als het op Nederlands aankomt, mis ik.’

Nederlandse taal

Juist daarom ziet Redl zichzelf als een prima objectieve onderzoeker van de Nederlandse taal. Vier jaar geleden besloot ze aan de Radboud Universiteit en het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek onderzoek te doen naar het persoonlijk voornaamwoord hij en het bezittelijk voornaamwoord zijn. In het Nederlands gebruiken we die woorden vaak als we verwijzen naar een persoon die niet expliciet mannelijk of vrouwelijk is, denk aan iedereen of iemand. Maar het wordt ook toegepast als het verwijst naar een woord als promovendus.

‘Zelf ben ik er nog niet uit of ik promovendus of promovenda genoemd wil worden’

In het promotiereglement van de Radboud Universiteit staat letterlijk: “Hij geeft een samenvatting van […] de dissertatie.” De hij is hier de promovendus, ook als Theresa Redl op 21 januari in de Aula achter het spreekgestoelte staat. De universiteit heeft er keurig in een voetnoot bijgezet dat met de promovendus ook een zij bedoeld kan worden, maar neem je daarmee de male bias weg? Nee, concludeert Redl. Waar hij staat, zijn onze hersenen zo geprogrammeerd dat we eerder denken dat het om Jan dan om Theresa gaat.

Redl liet proefpersonen in verschillende experimenten verschillende zinnen lezen. Met eye tracking hield ze bij hoe lang mensen erover deden de zinnen tot zich te nemen. Daarbij ging ze er vanuit dat een vertraging duidde op een struikelblok in de tekst: mensen moesten even nadenken. In een algemene zin als ‘iedereen was zijn tanden aan het poetsen’ bleek het woordje zijn daadwerkelijk genderneutraal, maar alleen voor vrouwelijke proefpersonen. Vrouwen dachten hier dus niet per se aan tandenpoetsende mannen of vrouwen. Mannen hadden echter wel een male bias.

De verklaring is volgens Redl dat je als vrouw gewend bent aan mannelijke taal. Je weet al van kinds af aan dat ook jij kan worden bedoeld als iemand roept ‘hé jongens’ of ‘we gaan met tien man naar de bioscoop’. Redl: ‘Als vrouw moet je al vroeg in de taalverwerking een extra stap doen om te begrijpen dat jij daar ook bij hoort. Mannen zijn dat niet gewend.’

Het automatisme om aan mannen te denken was – zowel bij mannen als vrouwen – nog sterker als in een zin het persoonlijk voornaamwoord hij werd gebruikt. Voorbeeld: “Iemand die steeds belooft dat hij echt op tijd zal komen, zoals mevrouw Knoop, zal alsnog soms te laat zijn.” In ons brein doemt kennelijk snel het beeld van een man op na het lezen van hij. Deze mannelijke interpretatie was bij mannen en vrouwen even sterk.

Debatten

Theresa Redl herinnert zich in Oostenrijk verhitte debatten over de vraag waarom de mannelijke vorm de standaard is in de taal. In haar moedertaal Duits geldt net als in het Nederlands dat na een woord als ieder (jeder) het bezittelijk voornaamwoord zijn (sein) geldt. Het Engels is veel minder mannelijk, vertelt ze. Steeds vaker wordt daar het genderneutrale they gebruikt, bijvoorbeeld in de constructie “everybody was brushing their teeth”. Zou je in het Nederlands schrijven “iedereen was hun tanden aan het poetsen”, dan denkt de lezer al snel dat een hele groep mensen de tanden van een andere groep staat te borstelen.

Hoe moet het dan wel? Volgens Redl is in Zweden kunstmatig een nieuw persoonlijk voornaamwoord ingevoerd: hen. ‘Het wordt net als het Engelse “they” gebruikt en slaat op zowel mannen als vrouwen.’ Volgens Redl is de herkomst van hen niet helemaal duidelijk, maar staat het woord inmiddels wel in het Zweedse Groene Boekje. Net als bij het Engels they kan hen ook gebruikt worden in enkelvoud: “This is my friend. They study psychology.”

De introductie van een dergelijk woord zou de taal genderneutraler kunnen maken, denkt Redl, maar vooralsnog komt dat in Nederland niet van de grond. ‘Wat ook kan, is het woord die gebruiken: “Dit is mijn vriend. Die studeert psychologie.”’ Een andere optie is kiezen voor de meervoudsvorm. Bijvoorbeeld in het promotiereglement, daar zou je kunnen spreken van de promovendi en hun in plaats van de promovendus en hij.

Kinderen

Dat het belangrijk is een taal zo neutraal mogelijk te houden, staat wat Redl betreft buiten kijf. ‘Uit onderzoek naar Duitse beroepsnamen blijkt dat kinderen denken dat ze een beroep niet aankunnen als je alleen de mannelijke aanduiding gebruikt, dus wiskundige of loodgieter.’

Het is lastig om écht genderneutrale taal te gebruiken. Zo veranderde de NS haar omroepboodschap ‘beste dames en heren’ een paar jaar geleden in ‘beste reizigers’, om daarmee tegemoet te komen aan de maatschappelijke druk om minder onderscheid te maken tussen mannen en vrouwen. Redl: ‘Ik denk dan: dat is helemaal niet neutraal. Reizigers is een mannelijk woord.’