Wat hebben witte olifanten en felgekleurde kleding te maken met de huidige machtsstrijd in Myanmar? Alles, zegt hoogleraar Paul van der Velde. Morgenavond vertelt hij in een actualiteitencollege van Radboud Reflects hoe eeuwenoude symboliek wordt gebruikt door de leiders van het Zuidoost-Aziatische land om hun macht te legitimeren.

In Myanmar is het al weken onrustig nadat het leger begin februari een coup pleegde en verkiezingswinnaar Aung San Suu Kyi arresteerde. Duizenden mensen gaan dagelijks de straat op om de vrijlating te eisen van de voormalige politieke leider van het land. Gisteren sloeg het leger nog hardhandig betogingen neer, waarbij 29 doden gevallen zouden zijn.

Om te begrijpen wat er precies gaande is in Myanmar moeten we verder kijken dan onze westerse seculiere en democratische blik, zegt Paul van der Velde. Volgens de hoogleraar Aziatische Religies speelt spirituele en religieuze symboliek een cruciale rol in deze machtsstrijd. Dinsdagavond vertelt hij hierover tijdens een actualiteitencollege van Radboud Reflects, in samenwerking met Vox.

Wat heeft spiritualiteit nu met democratische verkiezingen te maken?

‘Alles. Religieuze symbolen, van beelden tot geesten, maken een essentieel deel uit van het dagelijks leven van veel Zuidoost-Aziatische landen. Wij doen dat hier te snel af als simpel bijgeloof. Voor Birmezen is het namelijk de normaalste zaak van de wereld om overal tekenen te zien uit de spirituele wereld. Zowel de legerjunta als San Suu Kyi maken hier gretig gebruik van om de steun van hun achterban te winnen.’

Hoe dan?

‘Kijk naar de junta. De legerleiders refereren veel aan zeldzame witte olifanten die ze hebben gevonden in de wouden van Arakan in het westen van Myanmar. Een paar daarvan leven nu in de huidige hoofdstad Naypyidaw, en in Yangon, dat tot 2005 hoofdstad was. Witte olifanten zijn een teken van macht en geluk. Voordat de Boeddha werd geboren zag zijn moeder een witte olifant uit de hemel komen. Het was een teken dat het op aarde beter werd dan in de hemel. Het leger zegt in feite dat een hemels paradijs op aarde opnieuw nabij is, omdat er ook nu weer witte olifanten neerdalen. Dat zou dan door hun beleid komen, vanzelfsprekend. De junta vormt dus een soort hemels koningschap, is de suggestie.’

‘Soms werkt de natuur ook in hun nadeel, overigens. In 2008 liep de junta bijvoorbeeld een flinke knauw op na orkaan Nargis (die zorgde voor naar schatting 100.000 doden in Myanmar, red.).’

En hoe maakt Aung San Suu Kyi gebruik van symboliek?

‘Zij associeert zich met de Nat-cultus. Nats worden gezien als krachtige gevaarlijke wezens die bezit van je kunnen nemen. Nats zijn vaak doodgemarteld. Rond de twaalfde eeuw heeft koning  Anuwrahta getracht de Nat-cultus uit te roeien, maar dat is niet helemaal gelukt. De bloemen en felle kleuren die Aung San Suu Kyi draagt, gebruikte een van de Nats ook.’

Daarmee wil ze zich dus ook als een soort martelaar profileren?

‘Precies. Dat past ook bij haar eerdere ballingschap, toen de junta haar jarenlang onder huisarrest plaatste (van 1989 tot 1995 en 2003 tot 2010, red.). Voor die oppositiestrijd kreeg ze zelfs de Nobelprijs voor de Vrede, in 1991. Maar inmiddels is duidelijk dat San Suu Kyi verre van een heilige is. Toen ze de junta opvolgde, als democratisch gekozen leider van Myanmar, begon ze met de vervolging van de islamitische Rohingya-groepering in het noorden. In feite vindt er gewoon een vorm van genocide plaats, waarbij handig gebruik wordt gemaakt van het wereldwijde anti-islam-sentiment.’

‘Zowel Aung San Suu Kyi als de junta maken deel uit van de Bamars, de grootste etnische bevolkingsgroep in het land. Volgens hun wereldbeeld horen islamitische volkeren niet thuis in Myanmar, al is daar historisch gezien wel flink wat op aan te merken. Myanmar is een mengelmoes van talloze etnische groepen, die toevallig deel uitmaken van hetzelfde land, als uitvloeisel van het eerdere Britse koloniale bewind.’

Het leger staat er ook niet goed op, doordat het de verkiezingsuitslag nu niet accepteert.

‘Eigenlijk heeft het leger wel een beetje gelijk. De verkiezingen wáren ook niet eerlijk. Allerlei minderheden zijn verhinderd hun stem uit te brengen. Maar goed, de junta heeft ook boter op het hoofd, in het verleden waren zij ook niet zo van de eerlijke verkiezingen.’

Aung San Suu Kyi is al aan de macht sinds 2016. Had het leger er genoeg van?

‘Het is lastig om een goed beeld van de situatie te krijgen, want het internet in Myanmar is afgesloten. Ik kan mijn contacten niet bereiken. Maar ik vermoed dat het leger Aung San Suu Kyi’s overwinning niet had zien aankomen, en daarom nu tot een staatsgreep overgegaan is. De spanningen tussen de bevolkingsgroepen zijn onder haar leiding namelijk toegenomen, en ik denk dat het leger dacht dat de bevolking terugverlangde naar het juntabewind. Dat bewind was wel gewelddadig, maar voor de Bamars redelijk rustig.’

De Verenigde Staten kondigen sancties aan, er zijn demonstraties. Was die coup wel zo verstandig?

‘De junta zal vooral kijken naar hoe hun belangrijkste handelspartners reageren, met name China. Als die geen bezwaar hebben, zal het leger Aung San Suu Kyi niet snel vrijlaten denk ik.’

Zitten Birmezen te wachten op weer een dictatuur?

‘Zuidoost-Aziaten kijken vaak anders aan tegen democratie. Ze willen natuurlijk niet onderdrukt worden, maar verlangen vaak wel naar een sterke leider. Dat appelleert namelijk aan het goddelijke koningschap, en zorgt daarmee voor vrijheid voor iedereen, is het idee. Zo’n leider is als een parasol boven de bevolking die haar beschermt tegen de vijand. Kijk bijvoorbeeld naar Bhumibol, de vorige koning van Thailand, dat eveneens voornamelijk boeddhistisch is. Hij was ook bijna een soort heilige.’

Het online actualiteitencollege met Paul van der Velde is dinsdagavond van 20.00 tot 20.45 uur. Inschrijven is gratis.