De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 7 van de serie Science & Corona analyseert filosoof Boris van Meurs de verschillen in de aanpak van de corona- en klimaatcrisis. Waarom zijn we opeens bereid zoveel vrijheden op te geven?

Oké, de politie deelt hier en daar een bekeuring uit in het park voor een groepje jongeren dat het niet kan laten de kleedjes te dicht op elkaar te leggen. Incidenteel wordt er nog melding gemaakt van een schijt-aan-corona-feestje. Maar over het algemeen toont de Nederlander zich sinds het uitbreken van de coronacrisis gezagsgetrouw. Hij of zij werkt of studeert thuis, vertoont zich nauwelijks nog in het openbaar vervoer en zet een streep door familie- en vriendenbezoek.

Afgenomen vrijheid

‘Ja, het heeft me erg verbaasd hoe gemakkelijk wij onze vrijheden laten afnemen’, reageert Boris van Meurs, promovendus en filosoof. ‘Ik had op meer protest gerekend. Van een partij als Forum voor Democratie verwachtte ik dat zij de maatregelen allemaal maar overdreven zou vinden – vanwege haar argwaan jegens de erkende wetenschappers.’ Het tegendeel is waar: de fractie van Thierry Baudet pleitte in de Tweede Kamer juist voor een volledige lockdown in plaats van de intelligente lockdown van Mark Rutte en zijn adviseurs.

‘Blijkbaar zijn gezondheid en individuele veiligheid enorm sterke prikkels’, zegt Van Meurs. ‘Sterker dan de vrijheid om te gaan en staan waar je wil. In het verleden was het bijna andersom: mensen hielden zo sterk vast aan hun recht om op vakantie te gaan en te reizen.’

‘Nu de veiligheid in het gedrang komt, blijkt dat niet meer zo belangrijk. Dat is ook wel een beetje eng, want je vraagt je af: welke schendingen van vrijheid gaan wij nog meer toestaan bij nieuwe bedreigingen? Met een vingerknip trekt de staat allerlei macht naar zich toe.’

Antropoceen

Van Meurs doet onderzoek naar de omgang van de mens met de aarde. Zijn onderzoek richt zich op het Antropoceen: het tijdperk waarin de gevolgen van menselijk handelen zichtbaar worden op bijvoorbeeld klimaat, biodiversiteit en de vervuiling van oceanen.

‘In de traditionele filosofie worden natuur en cultuur vaak van elkaar gescheiden’, legt Van Meurs uit, ‘waarbij natuur staat voor alles dat niet menselijk is. Mensen daarentegen zouden andersoortige wezens zijn, want wij hebben zelfbewustzijn. Wij zijn niet onderworpen aan onze driften en kunnen ons losmaken van natuurwetten.’

Van Meurs hanteert in zijn onderzoek een ander perspectief, waarin de mens onderdeel is van het aardse systeem. De coronacrisis laat dat volgens hem duidelijk zien, want het niet-menselijke virus maakt gebruik van allerlei menselijke infrastructuren. Met behulp van het vliegverkeer kon het meeliften van China naar Italië en daar een nieuwe brandhaard ontketenen.

‘Ook bij klimaat blijken onze technieken en netwerken niet alleen vóór, maar ook tegen ons te werken’

Van Meurs analyseert dat de vrijheid die mensen ervoeren in het pre-corona-tijdperk sterk afhankelijk was van de netwerken die de mens heeft opgetuigd. ‘Wij dachten dat die netwerken middelen waren die ons hielpen onze behoeftes te bevredigen, maar nu blijkt dat wij er ook door gebruikt worden. Het is ironisch dat het juist die netwerken zijn die ons kwetsbaar hebben gemaakt. Hoe meer wij dachten de natuur onder controle te hebben, hoe sneller het virus om zich heen kon grijpen.’

Die paradox van vrijheid ziet Van Meurs bovendien ook terug in het netwerk dat in het tijdperk van corona nog wel functioneel is: internet. ‘Nu we niet meer kunnen samenkomen om te vergaderen of samen na te denken, zijn we afhankelijk van digitale infrastructuur die op haar eigen manier kwetsbaar is. Denk aan de hackers die via Zoom onze gesprekken pogen af te luisteren.’

Lege snelwegen

De bestrijding van corona kent in de analyse van Van Meurs veel raakvlakken met die van klimaatverandering. ‘Ook in dat vraagstuk blijkt dat onze technieken en netwerken niet alleen vóór maar ook tegen ons werken.’

Maar de opgave om klimaatverandering tegen te gaan is, volgens Van Meurs, veel groter. ‘Bij corona zijn de effecten snel zichtbaar. Als je de maatregelen negeert, dan worden jij en je naasten ziek.’ Bij klimaatverandering spelen geologische processen een rol die niet op een menselijke tijdschaal te vatten zijn. ‘Neem de Milanković -cycli, die honderdduizend jaar omvatten, en bepalend zijn voor het begin en einde van ijstijden. Of CO₂ dat zich langzaam opbouwt in de lucht. Dat kan onomkeerbare processen in gang zetten, zoals het ontdooien van permafrost – waarbij nog méér broeikasgassen vrijkomen. En dan is het te laat.’

Snijdt het mes in zijn ogen aan twee kanten, nu de maatregelen tegen het coronavirus ook goed blijken voor het milieu? De snelwegen blijven leeg en veel industrie is tot stilstand gekomen. ‘Je ziet dat de luchtkwaliteit nu beter is dan vóór corona. In eerste instantie dacht ik dan ook: dit is een voorbeeld van hoe klimaatpolitiek eruit zou kunnen zien. Mensen kunnen veranderen. Maar alleen omdat het tijdelijk is – ik denk niet dat mensen dit leven zouden accepteren voor de lange termijn.’

‘De aanpak van China laat zien dat grootschalige problemen een sterke staat lijken te vereisen’

En ook daar ligt weer een opgave voor de klimaatpolitiek. ‘Daar is de crisis zo groot, dat we toe moeten naar een nieuwe manier van leven – naar een nieuwe definitie van normaal die leefbaar is. ‘Zoals filosoof Peter Sloterdijk praat over een meteorologische reformatie waarin het leven niet steeds sneller gaat, maar juist trager. Maar dat is een enorme breuk met de waarden die in het westen gehuldigd werden.’

Met de dystopische vooruitzichten die klimaatwetenschappers ons voorhouden – stijgende zeespiegels, extreme droogtes en mislukte oogsten – komt het moment echter dichterbij dat een verandering van leefstijl onafwendbaar wordt. Van Meurs: ‘Daarom is de vraag nu: hoe nemen we de lessen uit het coronatijdperk mee? Hoe zetten we ook bedreigingen op de lange termijn om in politiek handelen?’

Verlichte dictatuur

Daarvoor kijken we in toenemende mate naar het Oosten, aldus Van Meurs. ‘Ik houd nu in de gaten hoe het in Wuhan is. Daar lijkt de aanpak te werken – dat is nu toch een baken van hoop. Méér in ieder geval dan in de Verenigde Staten, waar Trump lange tijd het probleem van het coronavirus ontkende.’

Van Meurs noemt het ‘spannend’ om te zien dat de autoritaire aanpak van China lijkt te werken. ‘Omdat het laat zien dat grootschalige problemen, zoals een pandemie en klimaatverandering, een sterke staat lijken te vereisen. En wat doet dat met onze vrijheid? Het wordt echt een opgave om uit te zoeken hoe we grootschalige gevaren op een democratische wijze kunnen aanpakken. Het zou me niet verbazen als de groene beweging in navolging hiervan ook meer extremere ideeën zal krijgen over autoriteit. In die context hoor je de term ‘verlichte dictatuur’ steeds vaker.’

Waar het op neerkomt volgens Van Meurs is dat de term vrijheid opnieuw uitgevonden zal moeten worden. ‘Wij zijn dat gaan associëren met consumeren, reizen en doen wat je wil. Vrijheid is breder dan dat – het kan ook gaan om verbinding zoeken met de mensen om je heen, door vrij te zijn in het vormgeven van lokale gemeenschappen en producten te repareren en hergebruiken. Dat zijn ook aspecten van vrijheid, die in het kapitalistische systeem minder aandacht hebben gekregen. Als het lukt om daar een omvorming teweeg te brengen, kunnen vrijheid, democratie en respect voor de aarde allicht hand in hand gaan.’