De multiculturele samenleving is vaak beschreven als een drama. In zijn nieuwe boek onderzoekt hoogleraar Religiewetenschappen Frans Wijsen waar dit discours vandaan komt. ‘De integratie van minderheden gaat eigenlijk hartstikke goed.’

Toen Frans Wijsen een fotomontage tegenkwam van een moskee met blauwe tegeltjes met door het raam een typisch Hollands tafereel, was hij verkocht. ‘Ik dacht, dit wil ik als boekcover.’ Er was echter een probleem: de rechtenhouder, volgens Wijsen bang voor negatieve reacties uit de moslimhoek, weigerde. ‘Hij dacht dat ik het bestaan van God ontkende, omdat ik een aantal auteurs bespreek die kritisch staan tegenover religie.’

Dat discussies over de multiculturele samenleving en religie gevoelig liggen, hoef je Wijsen niet te vertellen. ‘Kijk naar de ophef rondom het tonen van Mohammedcartoons op middelbare scholen of het gedoe op de reformatorische scholen rondom het tekenen van een verklaring die afwijzend staat tegenover homoseksualiteit.’ Ondanks de risico’s op afbraak doet de hoogleraar Religiewetenschap toch een duit in het zakje. In zijn onlangs verschenen boek De multiculturele uitdaging analyseert hij hoe het discours over de mislukking van de multiculturele samenleving tot stand komt, gebaseerd op een geëngageerde en kritische benadering van de belangrijkste ideeën in het debat.

De titel van Wijsens boek verwijst naar Het multiculturele drama, het beroemde en beruchte essay van Paul Scheffer uit 2000. Daarin ageert de PvdA-ideoloog tegen het toenmalige integratiebeleid onder het mom van integratie met behoud van eigen identiteit. Volgens Wijsen gaat het met de integratie van minderheden zo slecht nog niet. ‘Verschillen tussen groepen nemen af, maar hetzelfde gebeurt met verdraagzaamheid voor andere ideeën. Het resultaat is dat de verschillen groter lijken, terwijl ze eigenlijk kleiner worden.’

Had Scheffer met zijn uitspraak over het multiculturele drama het mis?

‘Dat zou ik zo niet zeggen. Het toenmalige beleid was eigenlijk heel succesvol. Mensen integreerden met behoud van eigen identiteit. Paul Scheffers boodschap was dat Nederlanders eigenlijk helemaal niet willen dat mensen hun eigen identiteit bewaren, maar dat juist iedereen Nederlander werd. Met andere woorden: het beleid en de beleidsdoelen pasten niet meer bij elkaar. Dat Scheffer dat zo benoemde, was een eyeopener.’

‘Politici en burgers gingen nadenken: wat houdt goed Nederlanderschap in? Nederlanders hebben op veel vlakken een ontwikkeling doorgemaakt waarin ze veel progressieve vrijheden normaal zijn gaan vinden. Denk aan de acceptatie van homoseksualiteit, abortus, euthanasie of prostitutie, zaken die in andere landen niet zo vanzelfsprekend zijn.’

Zijn mensen niet terecht bang dat hun vrijheden zullen worden ingeperkt door minder progressieve nieuwkomers?

‘Daar hoeven ze niet bang voor te zijn. De integratie gaat eigenlijk hartstikke goed, maar het bespreken ervan is vaak contraproductief. Als ik jou dom noem, keer je je van me af. Dat proces vindt nu op grote schaal plaats in de Nederlandse samenleving tegenover moslims. Pim Fortuyn had het over de achterlijke islam. Is het dan gek dat moslimmigranten zich niet welkom voelen in Nederland en dat ze hun eigen identiteit gaan versterken?’

Wat is de rol van de islam in de discussies over de multiculturele samenleving?

‘In het integratiedebat worden problemen vaak teruggevoerd op de islam. Alles wat moslims doen, wordt onder een vergrootglas gelegd, en aan hun geloof gekoppeld. Dat is begonnen toen we in het integratiediscours begonnen te praten over culturen in plaats van migranten. Denk aan Geert Wilders die over het Marokkanenprobleem sprak. Het vingerwijzen is op een gegeven moment overgegaan in de richting van de islam. Mensen begonnen te praten over de islamisering van Nederland en hoe de islam voor problemen zorgt. Wilders zegt bijvoorbeeld dat de islam en democratie onverenigbaar zijn. Terwijl uit onderzoek blijkt dat de meeste Nederlandse moslims zelf dat helemaal niet vinden.’

Wat moet er gebeuren?

‘De integratie gaat goed, maar de verdraagzaamheid wordt minder. Die verdraagzaamheid moet terugkomen. Er lijkt geen normaal gesprek meer mogelijk. Ik heb de laatste tijd met verbazing naar praatprogramma’s gekeken waar mensen niet meer met, maar tegen elkaar praten. Kijk naar de discussies over het vertonen van cartoons van de profeet Mohammed in de klas (nadat de Franse leraar Samuel Paty werd vermoord door een vader van zijn leerling nadat hij in een les over censuur twee cartoons van de profeet Mohammed had laten zien, red.). Heel de Tweede Kamer viel over DENK-kamerlid Tunahan Kuzu heen toen hij godsdienstlastering ter discussie stelde. Maar zulke discussies moeten we op een verdraagzame manier moeten kunnen voeren.’