Dankzij gebarentolk Irma Sluis staat gebarentaal vol in de belangstelling. Toch is er nog een flinke weg te gaan als het om dovenemancipatie gaat, zeggen gebarentaalhoogleraar Onno Crasborn en zijn promovenda Tashi Bradford.

Ze kan zo in het rijtje Anouk, Jamai, Tooske – BN’ers van wie je alleen de voornaam hoeft te noemen om te weten over wie het gaat: Irma. Dankzij haar wekelijkse optredens tijdens de corona-persconferenties van het kabinet staat gebarentaal vol in de aandacht. Het gebaar voor hamsteren werd een internet-meme en voor de opleiding tot gebarentolk is meer interesse dan ooit.

Die aandacht voor gebarentaal is goed, maar toch is er voor doven nog een wereld te winnen, vertellen hoogleraar Nederlandse gebarentaal Onno Crasborn (48) en zijn promovenda Tashi Bradford (49). Denk bijvoorbeeld aan de eeuwige reflex van horende mensen om zich op de tolk te richten in plaats van op de dove zelf. Crasborn: ‘Dan vragen mensen aan de tolk: kun je haar dit of dat vragen?’ Bradford vult aan: ‘Met dove mensen zoals ik maken ze dan geen contact. Horende mensen zijn altijd gefascineerd door de tolk, maar hallo, je wilt toch met mij praten?’

Ook bij dit interview is een tolk aanwezig, Tessa Heldens. Ze ontvangt ons aan de keukentafel in haar huis in Nijmegen-Oost. Praktisch, want Bradford heeft meteen aansluitend een afspraak in de buurt, en dan gaat Heldens ook mee. In Nederland hebben doven een persoonlijk budget om tolken in te huren. Het prettige daarvan is dat je daardoor vaak een ‘vaste’ tolk hebt, zegt ze, die jouw ‘gebaren-accent’ goed kent. Als geboren Amerikaanse heeft Bradford Nederlandse gebarentaal (NGT) bijvoorbeeld nog niet zo goed onder de knie als haar moedertaal – American Sign Language – maar inmiddels is Heldens goed aan haar stijl en gebaarkeuze gewend.

‘Tolken gaan altijd viral’

De tafelschikking is strategisch, zodat iedereen elkaar goed kan ‘verstaan’: Crasborn en Heldens zitten tegenover Bradford, de Vox-interviewer zit naast de promovenda. Heldens vertaalt twee kanten op. Crasborn praat en gebaart tegelijk.

Hoe keek u naar de aandacht voor Irma Sluis bij de persconferenties?

Tashi Bradford (TB) lacht. ‘Tolken gaan altijd viral. Dat is nu niet anders.’

Onno Crasborn (OC): ‘Het is het oude liedje. De tolken krijgen meer aandacht dan de doven, terwijl ze er voor hén staan.’

TB: ‘Toch is die prominente aanwezigheid van tolken een positieve ontwikkeling. Hierdoor komt er meer aandacht voor gebarentaal. Het is goed dat Sluis de vragen die ze kreeg over gebarentaal door doven liet beantwoorden, in een Facebook-video.’

OC: ‘De zichtbaarheid van gebarentaal draagt bij aan mijn droom dat Nederlandse gebarentaal in heel Nederland meer gebruikt en normaal wordt. En dat begint met het besef dat gebarentaal waardevol kan zijn.’

Wat is het voordeel van een gebarentolk op tv? Ondertiteling werkt toch ook?

TB: ‘Voor doven zoals ik kost lezen van ondertitels veel meer inspanning, omdat het niet onze moedertaal is. Voor Nederlandse doven is Nederlandse Gebarentaal hun moedertaal, dat maakt het veel meer ontspannend om naar te kijken.’

OB: ‘Voor veel doven is Nederlands een vreemde taal. Het is alsof jij of ik naar deze persconferenties hadden moeten kijken met Duitse ondertiteling. Dat is dodelijk vermoeiend, en je krijgt lang niet alles mee, zelfs als je best goed Duits kunt. Corona is een ingewikkeld onderwerp, met veel nieuwe termen, zoals ‘anderhalvemetersamenleving’.

TB: ‘Een voordeel van ondertiteling is dat ze langer in beeld blijft dan gebaren, dat geeft tijd om ook even te kijken naar degene die spreekt. Bij een tolk is dat meteen weg.’

OB: ‘Maar vergeet niet dat er veel doven laaggeletterd zijn. Dus alleen tekst is geen oplossing.’

De Radboud Universiteit heeft regelmatig een gebarentolk bij gelegenheden zoals de Nieuwjaarsbijeenkomst. Loopt zij daarmee voorop?

OC: ‘Nou, een beetje hooguit. Ik waardeerde het zeer dat de universiteit een gebarentolk inzette. Maar het kan snel bij symboolpolitiek blijven, weet ik uit ervaring. Staat er bij de opening van het academisch jaar opnieuw een tolk? Het gaat al snel over kosten en de vraag of je zoiets moet doen voor de handvol dove medewerkers en studenten.’

‘Maar je moet je realiseren dat er 1,7 miljoen doven en slechthorenden zijn in Nederland – 10 procent van de bevolking. Dat komt overeen met een man of twintig bij zo’n bijeenkomst in de aula. Zij kunnen allemaal baat hebben bij een gebarentolk, mits zij een paar basiswoorden zouden leren. Daarvoor is wel nodig dat gebarentaal meer geaccepteerd wordt.’

‘In Schotland is Britse gebarentaal al een officiële taal’

Dankzij Irma Sluis lijkt het momentum daar. En eind augustus bespreekt de Tweede Kamer een wetsvoorstel om NGT officieel te erkennen.

OC: ‘De hoop is dat het dan een blijvertje is. Tien procent van de mensen is slechthorend, en zij blijven dat vaak tientallen jaren lang. Dan loont het echt om de taal te leren, en voor hun familie ook. Maar door de wettelijke verankering zullen ook instellingen meer in tolken gaan investeren.’

‘In Schotland is Britse gebarentaal nu een volwaardige officiële taal. Dat betekent dat de overheid daar voor alle sectoren – van onderwijs tot justitie – moet kijken of voldoende informatie toegankelijk is in Britse gebarentaal. Zo ver gaat het Nederlandse wetsvoorstel helaas nog niet, maar het zou al geweldig zijn als er op elke basis- en middelbare school aandacht is voor gebarentaal.’

Hoe realistisch is dat?

OC: ‘Meer dan je denkt. Vergelijk het met Chinees en Spaans. Dat kon je vroeger ook nergens volgen, en nu is het op sommige scholen zelfs een eindexamenvak. Ik hoop dat we voor NGT ook gaan naar zo’n situatie gaan.’

TB, lachend: ‘Iedereen moet gebarentaal leren!’

OC: ‘Wist je dat je dat ook hier bij In’to Languages kunt doen? Studenten betalen zelfs maar de helft van het cursusgeld.’

Wat is het grootste vooroordeel over doven?

TB: ‘Mensen vergeten nog wel eens dat doven zelf goed weten wat voor hen de beste manier van communiceren is. Deaf knows best. Horende mensen zeggen bijvoorbeeld: o, maar het is prima als we schrijvend communiceren, door briefjes heen en weer te schuiven. Zelfs als ik aangeef dat ik liever een tolk wil. Dan wordt er toch een beetje op je neergekeken.’

‘Wat ook heel naar is: als mensen je ongevraagd helpen. Dan ben ik bijvoorbeeld met iemand in gesprek en merk ik dat mijn gesprekspartner de hele tijd opzij aan het kijken is. Daar blijkt dan een horend persoon aan het gebaren te zijn, zonder dat ik het door heb.’

Waarom doet iemand dat?

OC: ‘Om te helpen, helpen, helpen.’

TB: ‘Ja, zij denken dat ze het beter weten, maar hebben mij niets gevraagd.’

OC: ‘Toch is het ook wel lastig hoor, dat merk ik op het werk ook, waar een aantal medewerkers doof zijn. Als ik bijvoorbeeld bij de koffieautomaat met een van hen aan het praten ben via gebarentaal, en er komt een horende collega bijstaan die geen gebarentaal kan, dan moet ik ieder keer een inschatting maken: wil mijn dove medewerker graag liplezen, of vindt hij of zij het fijn als ik tolk? Ik heb geleerd om me daar een beetje terughoudend bij op te stellen. Maar soms zie ik iemand dan toch met een schuin oog naar mij kijken, en dan denk ik: ok, ik zal wel even tolken.’

TB: ‘Afstemmen via oogcontact, dat is juist fijn. Dat is een heel ander verhaal dan als er iemand stiekem achter je staat te tolken.’

Hoe maak je je verstaanbaar als er geen tolk is?

TB: ‘In onze onderzoeksgroep kan bijna iedereen gebarentaal. Daarbuiten is Onno er soms bij om te helpen, dat is fijn, of een tolk zoals Tessa. En sinds kort heb ik ook nog een app, die spraak omzet in tekst. Die werkt als een soort live ondertiteling. Het werkt nog niet perfect, maar het is beter dan niets.’