Wat bezielt een wetenschapper? Jaren ploeteren op iets waar anderen de schouders over ophalen. Vox-redacteur Martine Zuidweg gaat op bezoek in de laboratoria van de universiteit.

Zonder haar kat was Maria Lojowska (29 jaar) misschien helemaal geen onderzoeker geworden. Thuis in Kielce, een kleine stad in de buurt van Krakau, waar Lojowska vandaan komt, wilde ze nog wel eens met het beestje experimenteren. Dan zette ze opeens een andere stem op en keek hoe hij reageerde. Of ze maakte een onverwachte beweging en keek opnieuw. Ze stelde zich regelmatig de vraag: wat zou er gebeuren in zijn brein dat maakt dat-ie zo reageert?

Die hersenen en hoe die gedrag beïnvloeden, heeft sindsdien haar interesse. Ze koos voor biologie aan de universiteit van Warschau, omdat hersenwetenschappen in die tijd in Polen niet bestond. Maar voor de master wilde ze grens over. Haar tweelingzus, die al in Nederland studeerde, was enthousiast en de studie cognitieve neuroscience in Nijmegen was precies wat Lojowska wilde.
Inmiddels is de Poolse aan het promoveren bij het Donders Instituut, bij psychologiehoogleraar Karin Roelofs, die onderzoek doet naar reacties van mensen in bedreigende situaties. Volgens Roelofs zijn er globaal drie manieren waarop mensen in een bedreigende situatie reageren. Waar de een in zo’n situatie verstijft, gaat een ander slaan en weer een ander rent er als een speer vandoor. Het zijn kortweg freeze- fight- of flightreacties.

Gevaarlijke situatie
Lojowska kijkt alleen naar freezereacties. Heeft zo’n reactie effect op bijvoorbeeld het gezichtsvermogen? Ja, blijkt uit de eerste experimenten die ze heeft gedaan. Ze bracht haar proefpersonen met kleine elektrische schokken in een situatie waarin ze meerdere keren verstijfden. Niet alleen de hartslag bleek omlaag te gaan, ook het kijkgedrag veranderde. De proefpersonen bleken grove patronen beter te zien dan details. ‘Eigenlijk wel logisch’, zegt Lojowska, ‘dat mensen in een stressituatie zo reageren. Het is belangrijk om snel te reageren en tijd besteden aan het analyseren van details kan gevaarlijk zijn.’

In een volgend experiment doen de proefpersonen hetzelfde experiment opnieuw, maar dan in een fMRIscan. Het ziet er indrukwekkend uit. Alsof ze een levensreddende operatie te wachten staan. Lojowska doet het voor. De proefpersoon krijgt een brede band om de buik die de ademhaling moet meten, dan een hartslagmeter, een bandje met elektroden om de middel- en ringvinger (om de schokjes toe te dienen), nog eentje om het zweten van de huid te meten en dan is er nog de band met noodknop voor als de proefpersonen het opeens Spaans benauwd krijgen in de scanner. Dat is nog niet alles: in de buurt van het hoofd komt een eyescanner te staan en de proefpersonen krijgen een witte kunststof helm (in jargon: een MRI hoofdantenne) aangemeten voor ze de kleine ruimte van de scanner worden ingeschoven. Al die hulpmiddelen zijn nodig, vertelt Lojowska, om de stressreactie van de proefpersonen goed in kaart te brengen.

Jochie
Het komt nog wel eens voor dat proefpersonen halverwege de rit in paniek raken, bekent Lojowska. Maar van 34 mensen heeft ze nu gegevens: hartslag, ademhaling en de grootte van de pupil. En ze heeft beelden van twee stukjes van de hersenen die doorgaans worden geactiveerd als mensen bang zijn: de visuele cortex en de amygdala.

Ze verwacht dat de resultaten van haar eerste experiment zich zullen herhalen, dat dus de manier van kijken verandert onder stress. De aanname is simpel gezegd dat de amygdala bij stress de visuele cortex aanzet om te focussen op grove patronen in plaats van details. ‘Komende maanden hoop ik daarachter te komen.’
De kennis is van nut bij het begrijpen van beslissingen van bijvoorbeeld de politie, die vaak binnen een seconde moet beslissen wat te doen – schieten of niet schieten. ‘Ze baseren zo’n beslissing alleen op wat ze zien, hetgeen niet altijd duidelijk is: is het nou een mobiele telefoon of een pistool die de verdachte in z’n handen heeft?’

Voorlopig geen tijd dus om te experimenteren met haar nieuwe kat, ‘Jochie’ heet-ie. Die ligt deze dagen thuis rustig op de bank te wachten tot zijn baasje thuiskomt. / Martine Zuidweg