De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 3 van deze serie Science & corona reflecteert literatuurwetenschapper Jeroen Dera op de verbindende en representatieve functie van literatuur.

Het is een vreemde vaststelling: net tijdens de coronacrisis lijken mensen veel boeken te lezen. In Frankrijk gaat La Peste van Camus vlot over de toonbanken, en ook Stad der Blinden van José Saramago, Liefde in tijden van cholera van Gabriel Garcia Marquez en heel wat andere dystopische romans zijn aan een revival bezig.

Quarantaine

Het is niet toevallig dat precies boeken die een link hebben met de huidige pandemie plots goed verkopen, zegt literatuurwetenschapper Jeroen Dera. ‘Mensen hebben behoefte aan verhalen – dat is eigen aan het mens-zijn. Volgens Rita Felski, die een belangrijke stempel drukt op de hedendaagse literatuurtheorie, is herkenning (recognition) voor veel lezers een drijvende kracht achter het lezen. In fictie vinden we ervaringen die we herkennen uit de wereld om ons heen. Veel lezers zoeken daarbij naar identificatie, willen in verhalen iets terugzien van wat ze zelf meemaken. Geen wonder dat verhalen over epidemieën nu zo in trek zijn: die bieden een scenario dat ons helpt te reflecteren op wat er in de wereld gebeurt. Sommige mensen hopen daar geruststelling uit te halen, anderen een idee over hoe je kunt handelen.’

Niet alleen buitenlandse titels kennen een heropleving door de coronacrisis, ook in de Nederlandse literatuur zijn voorbeelden te vinden. In zijn tijdlijnen op Facebook en Twitter zag Dera plots veel vakgenoten en auteurs praten over de roman Quarantaine (2015) van Wytske Versteeg. In het boek, dat enkele jaren geleden verscheen en onder het grote publiek onopgemerkt bleef, wordt Nederland praktisch uitgeroeid door een dodelijk virus. De hoofdpersoon, een plastisch chirurg zonder al te veel sociale voelsprieten, is een van de weinige overlevenden.

‘Versteeg geeft vanuit het perspectief van die overlevende een literaire reconstructie van wat er gebeurd is’, zegt Dera. ‘Eerst zeggen mensen: een virus, dat overkomt ons niet als Westers land. Ze lachen het een beetje weg, wat we nu ook hebben zien gebeuren. Maar toch gaat het mis.’

Betekenisvol

Natuurlijk is Quarantaine fictie, maar dat wil niet per se zeggen dat lezers een roman niet als zinvol maatschappelijk commentaar beschouwen. ‘De manier waarop literatuur gelezen wordt, wordt sterk gestuurd door ontwikkelingen in de samenleving’, zegt Dera. ‘Als lezer word je altijd beïnvloed door de wereld om je heen. Dus als je tijdens de coronacrisis een tekst leest, is de kans groot dat bijvoorbeeld passages over ziektekiemen of sociaal isolement extra opvallen. Dat gebeurt evengoed als je een verhaal leest dat helemaal niets met pandemieën te maken heeft.’

Het overkwam de literatuurwetenschapper zelf tijdens het lezen van de onlangs verschenen poëziebundel Xenomorf (2019) van Jens Meijen, die vooral over het neoliberalisme en onze verhouding tot het klimaat gaat. ‘De apocalyptische scenario’s in de bundel verbond ik in mijn hoofd al snel met corona. Voor mij zijn deze regels uit het gedicht Ochtendzang van een slaapwandelaar bijvoorbeeld erg betekenisvol in deze tijd:’

De apocalyps zal onbezonnen plots zijn

orchideeën zullen geen rood-blauwe sirenes worden

dichters zullen geen visioenen krijgen

de lucht zal niet beginnen smeulen​.

Volgens Dera kan literatuur in deze tijden mensen dichter bij elkaar brengen. ‘Kijk naar de titels die mensen met elkaar delen via sociale media. Er worden massaal ervaringen gedeeld over boeken die mensen op een bepaalde manier geraakt hebben in deze bizarre tijd, vaak met de bedoeling ook anderen ertoe aan te zetten die teksten te gaan lezen. Ook poëzie wordt op die manier ingezet. Mensen sturen elkaar gedichten toe die een moment van verstilling geven in de coronahectiek, of die even troost bieden.’

Groepsapp

Dera, die ook verbonden is aan de Arnhemse kunstacademie ArtEZ, geeft nog een voorbeeld. ‘Voor een cursus daar moesten mijn studenten toevallig La Peste van Camus lezen. Ze waren erg getroffen door het feit dat het boek lijkt te gaan over wat we nu meemaken en hadden daar zelfs een groepsapp aan gewijd. Dat is ook niet gek: als je allemaal hetzelfde boek leest, kan je taal geven aan gemeenschappelijke ervaringen op basis van een verhaal. Op die manier kan literatuur een constituerende rol spelen in een gemeenschap.’

‘Toen ik laatst in de boekhandel afrekende, lagen er boeken van Atwood, Saramago en Camus op de toonbank’

Om al deze redenen probeert de boekenmarkt, die traditioneel iets trager werkt dan de digitale media, ook in te spelen op het coronavirus, zegt Dera. ‘Toen ik laatst in de boekhandel afrekende, lagen er boeken van Atwood, Saramago en Camus op de toonbank. De dystopie als impulsaankoop: het zou mij niet verbazen als uitgevers hierop gaan inspelen door herdrukken van dit soort teksten in de markt te zetten. Het boekenvak staat onder druk, uitgevers moeten het hebben van enkele goed lopende titels.’

‘Quarantaine’ ​van Wytske Versteeg is vanaf vrijdag 27 maart beschikbaar via ‘printing on demand’ bij uitgeverij Querido.