Sinds de inauguratie van Donald Trump groeit de bezorgdheid over de afhankelijkheid van Europese instellingen van Amerikaanse technologiebedrijven. Zo ook aan de Radboud Universiteit, die draait op de cloudservice van Microsoft365.

Is de Radboud Universiteit op digitaal vlak te afhankelijk van grote Amerikaanse bedrijven zoals Microsoft365?

Studenten en medewerkers vinden van wel, blijkt uit de recente analyse van de participatiebijeenkomsten over internationale samenwerking. Ze vragen zich af of samenwerking met – en afhankelijkheid van – BigTech verantwoord is. Ook de redactie van Vox ontving de afgelopen weken verschillende berichten van verontruste medewerkers en studenten over dit onderwerp.

De zorgen bestaan al langer, maar ze lijken versterkt sinds Donald Trump opnieuw aan de macht is gekomen in de Verenigde Staten. Trump heeft immers goede banden in Silicon Valley. Bij zijn inauguratie stonden techondernemers als Jeff Bezos (Amazon), Elon Musk (X), Mark Zuckerberg (Meta) en Shou Zi Shew (TikTok) niet toevallig op de eerste rijen.

Als de eerste weken van de nieuwe president iets aantonen, dan is het wel dat hij niet schuwt om pressiemiddelen in te zetten om geopolitieke tegenstanders een bepaalde kant op te bewegen. Zo dreigde zijn vicepresident J.D. Vance tijdens de verkiezingscampagne al om de steun van de VS aan de Navo te laten vallen als Europa de platforms van Musk zou proberen te reguleren. En een recente ingreep van Trump zette het verdrag dat het versturen van data tussen Europa en de VS regelt onder druk.

Onderzeese kabels

‘Volledig terecht,’ noemt hoogleraar Cybersecurity Bart Jacobs dan ook de zorgen van studenten en medewerkers van de Radboud Universiteit. Niet alleen de Nijmeegse universiteit, heel Nederland en Europa moeten volgens Jacobs vol aan de bak. ‘Op ICT-gebied hebben we ons afhankelijk gemaakt van twee onvoorspelbare autocraten. Trump heeft controle over bedrijven die onze gegevens beheren. Daar kan hij politieke druk mee uitoefenen.’

Ook een andere autocraat, de Russische president Vladimir Poetin, heeft wat dit betreft macht in handen, legt Jacobs uit. Hij kan namelijk onderzeese glasvezelkabels, een belangrijke schakel in het intercontinentale internet- en dataverkeer, saboteren. ‘En we zien in de Oostzee en ook met patrouilles op de Noordzee dat dat toch niet helemaal hypothetisch is.’

‘Positief aan Trump is dat hij de discussie over digitale autonomie in Europa nieuw leven heeft ingeblazen’

Maar die situatie heeft volgens Jacobs ook een positieve keerzijde. ‘Positief aan Trump is dat hij de discussie over digitale autonomie in Europa nieuw leven heeft ingeblazen. In de politiek is er ook steeds meer wil om een stip aan de horizon te zetten om te werken aan een Europese cloud. Ik hoop dat Nederlandse universiteiten, en ook de Radboud Universiteit, daar een voortrekkersrol in gaan spelen.’

Politieke agenda

De roep om meer Europese digitale autonomie klinkt inderdaad steeds luider. In september 2024 publiceerde Mario Draghi een scherp rapport over de toekomst van het Europese concurrentievermogen. Daarin pleit de oud-voorzitter van de Europese Centrale Bank onder andere voor een herziening van het aanbestedingsbeleid voor cloudtechnologie. En op een AI-top in Parijs riep Commissievoorzitter Ursula von der Leyen Europese overheden en investeerders vorige week op om 200 miljard euro te investeren in het ontwikkelen van kunstmatige intelligentie.

Ook in Nederland groeit het bewustzijn. In maart 2024 al publiceerde Instituut Clingendael de beleidsbrief “Too late to act – Europe’s quest for cloud sovereignty”. De onderzoekers van dat Nederlandse instituut pleiten daarin voor alternatieven voor de kleine groep van Amerikaanse bedrijven – de zogenaamde hyperscalers Microsoft, Amazon en Google – die de markt in handen hebben. Ook de Rekenkamer waarschuwde recent dat de overheid zich onvoldoende bewust is van de risico’s van werken in de cloud. En de Tweede Kamer praatte vorige week donderdag met experts over de afhankelijkheid van BigTech.

Alternatieve cloudsystemen

Afgelopen zomer presenteerden Kamerleden Jesse Six Dijkstra (NSC) en Barbara Kathmann (GroenLinks) de initiatiefnota Wolken aan de horizon. De Kamerleden stellen zich als doel om “in 2029 over een volwassen Nederlandse cloudinfrastructuur te beschikken waarmee we essentiële overheidsdiensten in eigen beheer houden.”

Volgens Six Dijkstra kunnen universiteiten een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling en de coördinatie van hoogwaardige kennis die nodig is om cloudtechnologie op een volwassen niveau in Nederland uit te rollen. ‘Cloudbeheer is echt wel een ander vak dan het klassieke databeheer. In opleidingen leren studenten nog te vaak om Microsoft365 te beheren in plaats van zelf een cloud op te zetten’, zegt hij via een videoverbinding. ‘Om die trend maken we ons zorgen, want dan hebben we binnen een paar jaar niemand meer in Nederland die weet hoe dit moet.’

Universiteiten kunnen volgens het Kamerlid wel wat meer ambitie tonen, bijvoorbeeld door te experimenteren met alternatieve cloudsystemen. ‘Een goed voorbeeld is de pilot van SURF met Nextcloud, waar vijf Nederlandse universiteiten aan deelnemen. Maar ik spreek ook heel wat kleinere Nederlandse cloudpartijen die diensten kunnen overnemen van Amerikaans hyperscalers. Individueel zijn ze nog klein, maar met z’n allen samen kunnen ze een sterke speler worden.’

Op de initiatiefnota kwam vorige maand een uitgebreide kabinetsreactie, die niet afwijzend tegenover de principes van de twee Kamerleden lijkt te staan. Wel is het nog afwachten welke principes staatssecretaris Zsolt Szabo (PVV) uiteindelijk overneemt. ‘We hopen dat het tot besluitvorming leidt die dingen in de goede richting duwt’, aldus Six Dijkstra.

Nieuwe strategie

Ook binnen de academische wereld groeit de bereidheid om alternatieven te verkennen. Een concreet voorbeeld is het door Six Dijkstra genoemde experiment met Nextcloud (lees er hier meer over), waarin vijf Nederlandse universiteiten samen met SURF een pilot draaien van een Duits softwarebedrijf. Hoogleraar Bart Jacobs vindt dat de Radboud Universiteit zich bij dit initiatief moet aansluiten. ‘Zo’n project heeft alleen kans van slagen als meerdere universiteiten meedoen. En SURF moet echt een voortrekkersrol spelen op dit gebied.’

Hoewel de Radboud Universiteit niet meedoet aan de pilot, is de universiteit zich bewust van de afhankelijkheid van BigTech, aldus een universiteitswoordvoerder. ‘We vinden het belangrijk om zelf de regie te behouden. Daarom hebben we verschillende IT-leveranciers en kiezen we goede exit-strategieën. We accepteren dat het niet kiezen van totaaloplossingen – zoals BigTech ze graag in de markt zet – betekent dat je functionaliteit inlevert en vaak meer werk hebt aan het bouwen van de oplossing, maar dat je daarmee wel de diversiteit en dus je onafhankelijkheid vergroot.’ Bij de ontwikkeling van de nieuwe strategie van de universiteit zal ICT in ieder geval een plek krijgen.

‘De afhankelijkheid groeit naarmate we meer Microsoft-functionaliteiten adopteren’

Toch is afstappen van Microsoft365 nog niet aan de orde. ‘Voor Microsoft365 is nog geen Europees alternatief voorhanden met vergelijkbare gebruikersvriendelijke en brede functionaliteit’, aldus de woordvoerder.

Wel worden binnen de universiteit maatregelen besproken om de afhankelijkheid van Microsoft te beperken, onder meer in het overleg met bedrijfsvoeringsdirecteurs. ‘We beheren onze accounts bijvoorbeeld met One Identity’, zegt de woordvoerder. ‘Dat betekent dat we daarvoor niet afhankelijk zijn van Microsoft waardoor het makkelijker is om over te stappen. Ook gebruiken we F-secure in plaats van Defender, de malware scanner van Microsoft.’

Tijd en geld

Naast Microsoft Teams handhaaft de universiteit voor video-overleggen nog steeds een Zoom-licentie voor een beperkt aantal gebruikers. ‘Hierdoor kunnen we de afspraken die we in het begin van de coronacrisis met Zoom, onder andere over privacy, handhaven, zodat we snel keer kunnen opschalen als dat nodig is.’

De woordvoerder benadrukt dat bovenstaande maatregelen niet gratis zijn. ‘De afhankelijkheid groeit naarmate we meer Microsoft-functionaliteiten adopteren. De extra kosten om die afhankelijkheid te beperken, groeien mee.’

‘Als de zeekabels straks losgetrokken worden, kunnen we nergens meer bij’

Hoogleraar Cybersecurity Bart Jacobs ziet toch echt een beweging de andere kant op. ‘Het Nederlandse loginsysteem SURFconext wordt binnen de universiteit steeds meer vervangen door Microsoft Login’, zegt hij. ‘Als de zeekabels straks losgetrokken worden, kunnen we nergens mee bij.’

De hoogleraar, die zelf al zijn hele leven het alternatieve besturingssysteem Linux op zijn computer draait, hoopt dat de Radboud Universiteit op een mooie dag Windows365 helemaal achter zich zal laten. Een overstap naar een alternatieve cloud kost geld en tijd, omdat iedereen getraind moet worden om te werken met een nieuw systeem. Toch hoeft zo’n transitie niet moeilijk te zijn, meent Jacobs. ‘Zo’n overgang kan je geleidelijk aan doen, eerst bij een paar afdelingen en later pas over de hele universiteit. Met mijn onderzoeksgroep iHub of met Informatica zouden we zo’n voortrekkersrol kunnen spelen.’