Het Nijmeegse magneten- en laserlab HFML-FELIX, dat met financiële problemen kampt, is uniek en onvervangbaar. Dat vertellen Nobelprijswinnaar Konstantin Novoselov en voormalig HFML-directeur Jan Kees Maan. ‘Het ministerie van OCW moet, al dan niet via NWO, de moed hebben om dit lab structureel te financieren.’

In het begin van zijn promotieonderzoek, vertelt Konstantin Novoselov, moest hij een aantal cruciale experimenten in een hoog magnetisch veld uitvoeren. Dat kon alleen in Nijmegen. ‘Voor ons onderzoek was het heel belangrijk dat we toegang hadden tot de faciliteiten van het HFML-magnetenlab’, zegt hij.

Het onderzoek heeft de Russisch-Britse natuurkundige geen windeieren gelegd: voor de ontdekking van grafeen, een kippengaasvormige structuur van koolstof, werd aan hem en zijn toenmalige promotor Andre Geim in 2010 de Nobelprijs voor Natuurkunde toegekend.

Vandaag de dag kijkt Novoselov, tegenwoordig verbonden aan de Universiteit van Manchester, met veel plezier terug op de vele uren in het Nijmeegse lab. ‘Het was een mooie en levendige tijd’, zegt hij. ‘We hadden een zeer actief team van studenten, technici en professoren. Ik heb er erg van genoten.’

‘Enorme verspilling’

Vorige week werd bekend dat het Nijmeegse magneten- en laserlab HFML-FELIX in financieel zwaar weer verkeert. Oorzaak daarvan is het aflopen van twee tienjarige contracten tussen de Radboud Universiteit en wetenschapsfinancier NWO. Onderhandelingen over een nieuw contract zijn nog aan de gang. In tussentijd legt de Radboud Universiteit noodgedwongen miljoenen bij, waardoor voor de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica (FNWI) een verlies wordt voorspeld voor dit jaar.

De onzekerheid over de financiering van HFML-FELIX is niet nieuw: het probleem speelt zeker al twintig jaar. Dat vertelt Jan Kees Maan. Hij is oprichter en voormalig directeur van het HFML-lab en was copromotor van het proefschrift van Novoselov. Maan leidde het magnetenlab vanaf de oprichting in 2003 tot aan zijn emeritaat in 2014, vijf jaar voor de fusie met laserlab Felix – tegenwoordig woont hij in Italië.

Dat de financiering van NWO voorlopig is weggevallen, doet Maan denken aan de situatie in 2003, toen het HFML-lab gebouwd werd. ‘We hadden financiering à 28 miljoen euro gekregen om het gebouw en de installatie neer te zetten, maar voor exploitatie was er minder geld’, zegt hij. ‘Door slechts 30 procent van de capaciteit te benutten zijn we er wel in geslaagd om de Nobelprijs naar Nederland te halen. Achteraf heeft een evaluatiecommissie bevestigd dat het een enorme verspilling was zo’n prachtig lab zo onder te financieren.’

Structurele financiering voor HFML bleef echter uit. In plaats daarvan sloot de Radboud Universiteit in 2010 en 2011 langjarige contracten af met FOM (voorloper van wetenschapsfinancier NWO, gespecialiseerd in de financiering van natuurkundig onderzoek, red.) en met NWO. ‘Uit meerdere tussentijdse evaluaties door NWO kwam telkens naar voren dat we structurele financiering moesten krijgen’, zegt Maan. ‘Maar die is nooit gekomen.’

CERN

Het probleem, aldus de voormalig directeur, is dat de Nederlandse wetenschapsfinancier NWO vooral kleinere onderzoeksprojecten financiert. Voor groot en fundamenteel onderzoek met behulp van grote faciliteiten, is veel minder ruimte. ‘Door het grotere wetenschappelijke en nationale belang van HFML-FELIX onvoldoende te erkennen heeft NWO de zaak te lang op zijn beloop gelaten, terwijl het nu echt tijd is een stap te nemen.’

Zonde, vindt Maan, want Nederland heeft haast geen grote onderzoeksinstituten met internationale allure. ‘Dat schaadt onze internationale positie. HFML-FELIX is het enige lab in Nederland dat een Nobelprijs heeft voortgebracht. Dat kan je toch niet failliet laten gaan?’

Volgens Maan heeft het magnetenlab jaarlijks zo’n 5 à 8 miljoen euro nodig van de Nederlandse overheid. ‘Dat is niet veel geld als je het vergelijkt met de Nederlandse bijdragen aan deeltjesversneller CERN (zo’n 50 miljoen euro per jaar, red.) of aan de telescopen van ESA (ongeveer 35 miljoen euro per jaar, red.). Die lopen ook niet via NWO, maar via het ministerie van OCW. In Duitsland, Frankrijk en Italië maakt de overheid een onderscheid tussen de financiering van kleine en wetenschappelijke projecten en grote onderzoeksinfrastructuren. Dat zou in Nederland ook moeten.’

Duidelijke afspraken

Decaan van de bètafaculteit Sijbrand de Jong vertelde eerder aan Vox dat de Radboud Universiteit aanstuurt op een constructie waarin HFML-FELIX een nationaal NWO-instituut zou worden, net als het duurzame energielab DIFFER in Eindhoven en het Amsterdamse Nikhef, waar onderzoek gedaan wordt naar deeltjesonderzoek.

Ook Maan denkt dat zo’n constructie een goede oplossing zou kunnen zijn. Niet alleen voor de financiering, maar ook voor de positie van het personeel in het magneten- en laserlab. Bij HFML-FELIX zijn promovendi en postdocs namelijk altijd heel wat onderzoek- en onderwijstijd kwijt aan het begeleiden van buitenlandse onderzoekers. Op dit moment loopt daarom een traject om de werkdruk te verlagen.

‘Nationale NWO-instituten hebben een eigen rechtspersoon’

In een nationaal NWO-instituut zou dat probleem van de baan zijn, aldus Maan. ‘Dergelijke instituten hebben een eigen rechtspersoon. Hun medewerkers hebben een speciale relatie tot de universiteit, in afspraken kan je vastleggen aan welke verwachtingen voor onderwijs en onderzoek ze moeten voldoen. Het personeel van Nikhef doet ook aan onderwijs en onderzoek, maar de afspraken hierover zijn veel duidelijker.’

Onvervangbaar

Als de onderhandelingen tussen NWO en de Radboud Universiteit spaak zouden lopen, dan is HFML-FELIX volgens de voormalige HFML-directeur gedoemd een klein, regionaal lab te worden met een beperkt aantal onderzoekers. ‘Dan wordt de investering niet uit het laboratorium gehaald’, zegt hij. ‘Slechts 30 procent van de capaciteit wordt dan gebruikt, dan geef je al je ambitie op.’

‘De expertise van het magnetenlab is uniek in de wereld’

Toch denkt Maan dat het wel goedkomt. ‘In het verleden hebben genoeg mensen, vooral als ze het lab eenmaal hebben gezien, hun steun uitgesproken’, vertelt hij. ‘De Nijmeegse burgemeester, de Provincie Gelderland, bestuurders bij NWO, leden van de Tweede Kamer en de Raad van State: ze vinden het allemaal een geweldig lab. Het ministerie van OCW moet de moed hebben om HFML-FELIX structureel te financieren.’

Ook Nobelprijswinnaar Novoselov vindt het erg belangrijk dat de Nederlandse overheid investeert in het Nijmeegse instituut. Verschillende van zijn collega’s en promovendi hebben er de afgelopen jaren experimenten uitgevoerd. ‘Het is een unieke faciliteit; de expertise om hoge magneetvelden te bouwen is uitzonderlijk in de wereld. Daarom is het lab onvervangbaar.’