Dankzij een aswolk boven IJsland opstaan uit je rolstoel. Je beste vriend tegenkomen bovenop het Empire State Buiding. Zijn het spelingen van het lot? Is het toeval? In het kader van de Week van het Toeval spraken statisticus Manfred te Grotenhuis en historicus Olivier Hekster over de waarheid achter toevalligheden.

Ronald Wilke kreeg tien jaar geleden rare spierklachten en andere haperingen. De artsen stelden na een reeks onderzoeken en mri-scans de onfortuinlijke diagnose: MS. De toen uiterst actieve directeur van het Universitair Facilitair Bedrijf restte een leven in de rolstoel met karrenvrachten medicijnen. ‘Dat was enorm schrikken, ook voor mijn omgeving, maar ik had het te accepteren, en dat deed ik op een gegeven moment ook wel.’

Vier jaar later leek er iets mis te zijn met zijn medicijnen. Zijn huisarts verwees hem door naar de afdeling neurologie in het Radboudumc. Door een ‘ongelukkig toeval’ bleken alle neurologen in die lentedagen van 2010 vast te zitten op een congres in Canada: een immense aswolk op IJsland hield alle vliegtuigen aan de grond. De enige achtergebleven neuroloog was dokter Brigit de Jong, tot dan toe niet bekend met het ‘dossier Wilke’. Haar gut feeling bij bestudering van alle gegevens bracht haar aan het twijfelen: is dit wel MS?

‘Ik ging opnieuw door de molen’, blikt Wilke terug op die cruciale dagen. ‘Ik bleek helemaal geen MS te hebben, de klachten waren een gevolg van een reeks kleine herseninfarcten.’ Hij had vierenhalf jaar precies het verkeerde gedaan. Niet stilzitten maar trainen werd het nieuwe devies. Tijdens die revalidatieperiode van negen maanden stond hij op uit zijn rolstoel, waarna hij weer aan de slag kon bij het vastgoedbedrijf, zij het met kortere werkdagen.

‘Ik ben herboren, ik zie het als een wonder’, zegt Wilke, van huis-uit katholiek. ‘In het Oude Testament staat de aswolk symbool voor een goddelijke kracht. Hield de hand van God de neurologen in Canada zodat De Jong haar frisse blik op mijn dossier kon werpen?’ Wilke kán het eigenlijk niet geloven. Het kan ook domweg toeval zijn.

Hoezo toeval?
Volgens Olivier Hekster, hoogleraar Oude geschiedenis, is wat ons als toeval overkomt afhankelijk van het scenario waarin we die gebeurtenis plaatsen. In het scenario van het Oude Testament verdwijnt de toevalstreffer van Wilke onder een dikke aswolk. In de woorden van Hekster: ‘In het narratief van de door God gegeven wereld is geen ruimte voor toeval. De gebeurtenissen die we níet kunnen verklaren, zijn dan een kwestie van het lot.’ Maar wie niet (meer) gelooft, gaat de onverwachte gebeurtenissen toeschrijven aan het toeval, analyseert Hekster.

Tes van der Zee (21) en Renée van Boekel (19) studeerden samen een tijdje in Spanje. Ze planden tegelijkertijd een tripje naar Marokko, zonder dit van elkaar te weten. In een wegrestaurant in de middle of nowhere liepen ze elkaar tegen het lijf. Dit soort gebeurtenissen is knap eigenaardig. Maar de hand van God helpt steeds minder als verklaring.

Maar ook ‘toeval’ is geen uitleg voor de verbazingwekkende ontmoeting tussen Tes en Renée, zegt Manfred te Grotenhuis, als statisticus verbonden aan de sociale faculteit. Het scenario waarin je de gebeurtenis plaatst, maakt een gebeurtenis ‘toevallig’, zo volgt Te Grotenhuis de gedachtegang van collega Hekster. Slaat de statisticus aan het rekenen, dan lijkt ‘hé jij ook hier’ eerder logisch. ‘De kans dat mensen elkaar ‘toevallig’ een keer tegenkomen neigt altijd naar honderd procent. De statistiek schrijft het voor.’ Te Grotenhuis noemt als voorbeeld de chauffeur wiens auto na een ongelukje een kras oploopt. Toeval of moest het een keer gebeuren? Het laatste, want een onverbiddelijke formule leert dat na 400 ritten nagenoeg elke auto een kras oploopt. Te Grotenhuis’ favoriete test is in een zaaltje van vijftig studenten te vragen wie er vandaag jarig is. Hoe ‘toevallig’ is de treffer van twee verjaardagen? Te Grotenhuis kan het zelf soms niet geloven als hij die kans berekent: 97 procent! ‘Het werkt vaak onttoverend wat wij vertellen: gebeurtenissen zijn minder bijzonder dan je denkt. En wie zo verder denkt, heeft eigenlijk geen God meer nodig.’

Te Grotenhuis ziet een verband met ‘toevallige gebeurtenissen’ in de biologie en sterrenkunde. ‘Een ogenschijnlijke rare mutatie in de evolutie moest een keer voorkomen en de inslag van een meteoriet gebeurt eens in de zo veel jaar. Daar is niets toevalligs aan.’ Dit geldt ook voor ziektebeelden. Terwijl mensen het krijgen van kanker vaak toeschrijven aan domme pech (‘waarom moet mij dit overkomen’), zegt de statisticus iets anders. ‘Cellen vernieuwen zich voortdurend waarbij het DNA steeds ongeschonden door moet naar de volgende deling. De kans dat dit een keer verkeerd gaat, wordt in de loop der jaren almaar groter en dit leidt tot kanker.’

New York
Max van der Pavoordt (20) kwam een van zijn beste vrienden tegen op het Empire State Building in New York, terwijl hij niet eens wist dat de vriend in Amerika was. Hoe toevallig? Volgens Hekster is de toevalsbeleving een kwestie van de afstand die je tot de gebeurtenis neemt. Hoezo is het toevallig dat Max zijn beste vriend tegenkomt? Bedenk even het volgende: de vrienden delen dezelfde sociaal-culturele achtergrond, ze hebben dezelfde interesses, ze reizen naar bijzondere steden. Bovendien: bij wie staat New York níet hoog op het lijstje van topbestemmingen? En wie bezoekt, eenmaal in The Big Apple, dan níet het Empire State Building?

‘Hoe langer je erover nadenkt, hoe meer het voor de hand ligt dat de twee vrienden elkaar tegenkomen op dit soort plekken’, stelt Hekster. In een wereld zonder God wemelt het van de gebeurtenissen die we aan het toeval toeschrijven, analyseert hij. Een vergaand geseculariseerde manier van beschouwen is voor veel mensen onbehaaglijk. ‘De onvoorspelbaarheid kan ze te veel worden. Men krijgt de neiging een toevallige gebeurtenis in een ander narratief te plaatsen, zodat er toch een soort van oorzaak aan toegeschreven kan worden.’

Dit verklaart onder meer de populariteit van complottheorieën: zelfbedachte scenario’s maken toevallige gebeurtenissen minder toevallig. Hekster: ‘Mensen maken zelf de keuze in welk frame ze de gebeurtenis plaatsen, afhankelijk van de bril die ze opzetten en de vraag die ze in gedachten hebben. De gebeurtenis is toevallig óf wordt toegeschreven aan een keten van causaliteiten.’

Te Grotenhuis signaleert een voorliefde om gebeurtenissen als ‘toevallig’ te beleven. ‘Mensen zijn niet goed toegerust om in kansen te denken, de kansberekening die wij loslaten op een reeks data is vaak contra-intuïtief. Mensen vinden het leuk om ’s avonds tijdens het eten te kunnen vertellen wat hen die dag toch weer is overkomen.’

Te Grotenhuis ervaart zelf dat afstand nemen om toeval te reduceren hem alerter maakt. Dagelijks gaat hij per racefiets naar zijn werk, met ‘elke dag uitzonderlijke gebeurtenissen die klaar staan om te gebeuren’. Door dit besef fietst hij veiliger. ‘Je gaat wat beter op je tellen passen. Je weet dat ook voor jou nu eenmaal iets op de loer ligt.’ De statisticus wordt van zijn kennis ook blijer. ‘Met de juiste kennis raak je minder snel van je stuk en word je niet zo snel meer verrast. Voor een wetenschapper wel zo prettig.’

Bad luck
Lidy Tegenbosch (23) had urenlang vertraging op een vliegveld in Londen en kwam daar haar oude buurjongen tegen. Leuke herinneringen ophalen was het gevolg. Kelly van Antwerpen (19) kwam er via de huisgenoot van haar vakantievriendin achter dat haar vriend vreemd ging. Anne Wijffelman (25) studeert in Amsterdam en ging een dagje met haar vriend op bezoek in Nijmegen. Toen ze een lunchtentje uitliepen botste ze bijna tegen een van haar beste vriendinnen aan, óók uit Amsterdam. Tjonge, toeval!

Manfred te Grotenhuis ziet een verschuiving in wat ons als toevallig voorkomt: dat was vroeger vaak iets slechts, in het Engels ‘bad luck’. Tegenwoordig zijn het vooral leuke zaken. Maar ja, het slechte overkomt ons ook, en dan maakt de omslag ‘van toeval naar kennis’ de weg vrij voor een aangename berusting, zegt Te Grotenhuis. ‘Je kunt dan je gedachten verbuigen naar ‘die diagnose kan je nu eenmaal treffen’ en ‘waarom zou mij dat niet overkomen’.’

‘Sommige mensen zijn ontvankelijker voor toeval dan anderen’, zegt Hekster. ‘Je kunt ook zeggen dat zij meer vrijheid aan kunnen, want toeval is vrijheid. Op deze manier schep je ruimte voor ontdekkingen die niet aan een bepaalde factor zijn toe te schrijven.’ Volgens de twee wetenschappers maken mensen zelf de keuze hoe ze met toeval omgaan. De een zoekt zijn toevlucht tot God en het lot, de ander in samenzweringstheorieën.

En wat heeft Ronald Wilke geleerd over het lot dat hem tien jaar geleden ten onrechte tot de rolstoel veroordeelde? De ‘hand van God’ is een mooi verhaal, maar moeten andere verkeerd beoordeelde patiënten daar geduldig op wachten? Wilke verricht een denkoefening: stel dat van de drie miljoen chronisch zieken een procent een verkeerde diagnose krijgt, dat zijn dus 30.000 mensen die hij hetzelfde ‘wonder’ toewenst als hemzelf. Dat juist de frisse blik van Brigit de Jong hem op de been heeft geholpen, is toch meer dan toevallig, denkt Wilke nu.

‘Wellicht is het een idee voor het Radboudumc om mensen vrij te maken die met een nieuwe kijk oude dossiers gaan doornemen, zoals de coldcaseteams van de politie.’ Wilke is het eens met hoogleraar Olivier Hekster en statisticus Manfred te Grotenhuis: een beetje meer kennis is minstens zo heilzaam als het mirakel van de aswolk. / Tekst: Paul van den Broek & Carlijn van der Plas, illustraties: Emdé

Dit artikel verscheen eerder in Vox #8, die volledig in het teken stond van toeval.