Bij de controles op fraude met de basisbeurs was inderdaad sprake van indirecte discriminatie, staat in een rapport over de praktijken van de Dienst Uitvoering Onderwijs. Het kabinet biedt excuses aan.

‘Dit had niet mogen gebeuren’, zegt demissionair minister Robbert Dijkgraaf vandaag. Hij wil in gesprek gaan met studenten die zijn gecontroleerd om te bezien wat het effect is geweest van de huisbezoeken.

De fraudejagers van DUO kregen vooral studenten met een migratieachtergrond in het vizier, bleek vorig jaar uit onderzoek van het Hoger Onderwijs Persbureau, Investico en NOSop3. Bovendien rammelde vaak de bewijsvoering van DUO.

Nu, acht maanden later, biedt het kabinet excuses aan voor de indirecte discriminatie. In de toekomst moet het beter, zegt Dijkgraaf. Op eventuele compensatie wil de minister nog niet vooruitlopen.

Fraude

Studenten krijgen een hogere basisbeurs als ze uit huis gaan dan als ze bij hun ouders blijven wonen. Het scheelt zo’n tweeduizend euro per jaar. Daarom frauderen sommigen: eigenlijk wonen ze nog bij hun ouders, maar ze schrijven zich op een ander adres in.

Het zou de schatkist enkele tientallen miljoenen euro’s per jaar kosten, berekende toenmalig staatssecretaris Halbe Zijlstra in 2011. De overheid moest misbruik van de beurs beter gaan bestrijden, vond de politiek destijds.

Risicoprofielen

DUO gebruikte ‘risicoprofielen’ om verdachte studenten in beeld te krijgen: waar staan ze ingeschreven, waar wonen hun ouders, studeren ze misschien in het mbo? Dat laatste woog ook mee.

Die profielen zorgden ervoor dat vooral studenten met een niet-westerse migratieachtergrond in beeld kwamen. In 98 procent van alle rechtszaken over terugvordering van de basisbeurs stonden studenten met een migratieachtergrond tegenover DUO. De controleurs maakten veel fouten: de studenten wonnen één op de vier zaken.

Aselect

Het nieuws kwam hard binnen bij DUO en het ministerie van Onderwijs. Minister Dijkgraaf stelde de risicoprofielen direct buiten werking. DUO moest met een ‘aselecte’ steekproef werken, waarin alle studenten evenveel kans maken om gecontroleerd te worden.

Het rapport van PwC dat Dijkgraaf vrijdag naar de Tweede Kamer stuurde, bevestigt dus de indirecte discriminatie. Het proces moet verbeterd worden, meent de minister. Hij noemt het ‘zorgelijk’ dat er zo lang niet geëvalueerd is.

Alarmbellen niet afgegaan

De alarmbellen hadden veel eerder kunnen afgaan. In 2010 was al bekend dat de medewerkers van DUO voornamelijk mbo-studenten ‘met een niet-Nederlands klinkende achternaam’ selecteerden voor een huisbezoek, staat in het rapport. ‘Deze kennis heeft noch tot nadere verkenning van het risicoprofiel noch tot aanpassing van het model geleid.’

Enkele jaren later ziet DUO ook ‘een zekere vooringenomenheid’ in de rapportages van externe controleurs, die bij studenten op huisbezoek gaan. Ook zou de controle ’te streng’ zijn. Er lijkt niets mee gedaan.

Huisbezoeken

Uit het journalistieke onderzoek bleken flinke problemen met de huisbezoeken en buurtonderzoeken, waar DUO zich uiteindelijk op baseert bij het terugvorderen van basisbeurs. Gesprekjes met de buren bleken boterzacht (en achteraf niet te corrigeren) en bij de huisbezoeken zelf hadden de controleurs lang niet altijd oog voor cultuurverschillen, taalbarrières en andere afwijkende omstandigheden.

Sinds juni 2023 worden alle huisbezoeken geëvalueerd, schrijft het ministerie in een persbericht. Maar gingen ze in het verleden goed? PwC heeft nog geen individuele gevallen onderzocht.

‘We hebben op dit moment geen indicatie dat mensen onterecht een terugvordering hebben gekregen’

In het rapport staat dus niet hoe vaak het is misgegaan bij een huisbezoek. ‘We hebben op dit moment geen indicatie dat mensen onterecht een terugvordering hebben gekregen’, zegt Dijkgraaf in een toelichting, ‘maar dit rapport heeft het niet van geval tot geval bekeken.’

Bewijslast

Een ander probleem is de omgekeerde bewijslast. DUO hoeft fraude alleen maar aannemelijk te maken, waarvoor minder hard bewijs vereist is dan bij een veroordeling voor pakweg diefstal. De student daarentegen moet met hard bewijs komen om de verdenking te weerleggen, wat niet altijd lukt. Bij twijfel trekken studenten al snel aan het kortste eind.

Vorig jaar vroeg PvdA-GroenLinks om die bewijslast weer bij DUO te leggen. Dat ging Dijkgraaf te ver, zei hij toen. ‘Ik wil dit netjes doen, dus eerst het onderzoek en daarna pas kijken of het beleid ook aangepast moet worden.’ Ook nu zegt hij daar nog niets over.

Het PwC doet dat ook niet, maar het ministerie moet wel opnieuw naar de controles kijken. PwC adviseert om ‘de juistheid, nauwkeurigheid en volledigheid van de beoordeling in alle stappen’ te borgen, zodat het niet discrimineert.

‘Had nooit mogen gebeuren’

Studentenorganisatie ISO noemt het ‘volledig terecht’ dat de minister zijn excuses aanbiedt en is benieuwd of het kabinet een tegemoetkoming wil geven. ‘Dit had namelijk nooit mogen gebeuren’, zegt ISO-voorzitter Demi Janssen. ‘Het kan niet zo zijn dat je migratieachtergrond of leeftijd bepalen of je wel of niet door DUO wordt gecontroleerd.’