Inzicht in hoeveel vaker of minder vaak bepaalde kankerdiagnoses in een regio voorkomen, leidt tot 'gedoe' en levert zelden nieuwe inzichten op. Want naast een grote dosis pech beïnvloedt vooral de leefstijl de kans of iemand al dan niet kanker krijgt, veel meer dan bijvoorbeeld de omgeving. Dat stelt hoogleraar kankerepidemiologie Bart Kiemeney.

Kiemeney zegt vooraf medewerkers van het Nijmeegse kankercentrum IKNL al te hebben gewaarschuwd dat het uitbrengen van de Kankeratlas, die maandag is gepresenteerd, vooral zal leiden tot een heleboel vragen. ‘Ik voorzie dat dit heel veel gedoe zal opleveren.’

Kankercentrum IKNL heeft een interactieve Kankeratlas gemaakt waarop van 24 kankersoorten precies is te zien hoe vaak die in een bepaald postcodegebied voorkomen, gecorrigeerd naar aantal mensen en leeftijdsopbouw. Daar komt onder meer uit naar voren dat in delen van Arnhem en Nijmegen veel vaker longkanker voorkomt dan elders in het land. In Heumen, Berg en Dal en Mook komt veel vaker huidkanker (melanoom) voor, net als in het gebied rond Elst, Heteren en Dodewaard. In Lunteren komt veel meer zaadbalkanker voor, in Arnhem meer blaaskanker, in Zetten meer borstkanker, in het zuiden van de Achterhoek meer darmkanker en ga zo maar door.

Oorzaken

‘Wat brengt dat teweeg?’ vraagt Kiemeney zich af. ‘Gaat iedereen die in zo’n gebied woont nu vragen om onderzoek naar de oorzaken?’ Met die vraag is niets mis, maar het antwoord is te voorspellen, meent Kiemeney. ‘De meest voor de hand liggende verklaring is toeval.’

Neem darmkanker: dat wordt in sommige regio’s simpelweg meer gevonden omdat mensen er trouwer meedoen aan het reguliere bevolkingsonderzoek naar darmkanker. ‘En bij prostaatkanker ligt het wellicht aan het beleid van bijvoorbeeld een cluster huisartsen om er doelgericht onderzoek naar te doen. ‘Het grootste risico om prostaatkanker te krijgen, is een bezoek aan de uroloog’, zeggen ze wel eens.’ Want veel mannen hebben wel prostaatkanker, maar weten dat niet en hoeven er vaak ook niet aan behandeld te worden.

Toeval is niet overal de verklaring: in kustgebieden komt relatief veel huidkanker voor, het gevolg van overmatige blootstelling aan UV-straling. Maar Kiemeney weet van een familie in Katwijk aan Zee die erfelijke aanleg had voor het ontwikkelen van melanomen. ‘Dan zou zo’n gebied rond die plaats al snel rood kunnen kleuren, door één zo’n familie.’

Levensstijl

Dat in delen van Arnhem longkanker meer dan 60 procent vaker voorkomt dan gemiddeld, daar moet volgens Kiemeney ook niet al te veel uit opgemaakt worden. ‘Longkanker komt voor 80 procent door roken. Dus ik zou niet meteen naar de omgeving gaan kijken om oorzaken te vinden. Daarbij: wat we nu zien aan longkanker is twintig of dertig jaar geleden ontstaan. Dus als je nu rookt, krijg je daar niet nú longkanker van, maar pas over tientallen jaren. Daarbij: zeker in steden wordt veel verhuisd. Dus mensen die nu in een bepaalde wijk longkanker krijgen, woonden misschien eerst wel heel ergens anders.’

‘Kanker ontstaat in 60 of 70 procent van de gevallen door toeval’

Hij wil maar gezegd hebben: als nu bepaalde regio’s in de atlas opvallen, is de kans levensgroot dat er niet veel bijzonders aan de hand is. ‘Kanker ontstaat in 60 of 70 procent van de gevallen door toeval.’ De rest is beïnvloedbaar, maar daarbij is levensstijl de belangrijkste component. Dus als je gaat onderzoeken waarom een bepaalde kankersoort ergens vaker voorkomt, is de kans groot dat je niks vindt, behalve een andere levensstijl. En dat weten we al.’

Sigaret in de hand

Kiemeney verwijst naar de onderzoeken die een jaar of dertig geleden werden gehouden in Weurt, letterlijk onder de rook van Nijmegen. Aanleiding voor die onderzoeken was de constatering van de GGD dat in dat dorp tussen 1989 en 1992 veel vaker kanker werd vastgesteld dan gemiddeld. Inwoners werden ongerust en vreesden dat deze extra gevallen van kanker waren veroorzaakt door uitstoot van bedrijven, zoals van een afvalverbrandingsinstallatie. ‘Ik ben destijds bij bijeenkomsten geweest waar mensen met de vuist op tafel eisten dat er wat moest gebeuren, terwijl ze in de andere hand een sigaret vast hadden.’

Er kwam een hele reeks onderzoeken. ‘Waarbij zelfs schapen werden geslachtofferd om bloed en vlees te kunnen onderzoeken.’ Conclusie, na tal van onderzoeken: toeval, leefstijl of arbeidsomgevingsfactoren waren meer voor de hand liggende oorzaken van het verhoogde aantal kankergevallen dan de woonomgeving.

Het is een wijze les, denkt Kiemeney, die zich overigens wel zorgen maakt over trends die hij ziet in het vóórkomen van kanker. ‘Mensen bewegen steeds minder en worden steeds dikker.’

‘Door je leefstijl aan te passen, kun je de kans op genezing vergroten’

Daardoor wordt de kans op het krijgen van kanker groter, terwijl de aantallen door de vergrijzing toch al oplopen. ‘Maar waar ik me ook zorgen over maak, is dat veel mensen kanker zien als iets wat ze overkomt en waar ze niets meer aan kunnen doen dan te hopen dat de behandeling aanslaat. Maar als je op het moment dat je kanker hebt alsnog je leefstijl gaat verbeteren, kun je de kans op genezing vergroten. Met dat gegeven wordt in de praktijk weinig gedaan, artsen adviseren het ook nauwelijks.’

Dat komt omdat heel moeilijk wetenschappelijk is aan te tonen dat verbetering van leefstijl echt helpt. Maar met name bewegen lijkt een belangrijke factor te zijn. Kiemeney: ‘Nog meer dan voeding.’

‘Onrust is ingecalculeerd’

Kankercentrum IKNL zegt dat de Kankeratlas is gemaakt omdat mensen recht hebben op inzicht in de regionale verschillen. ‘We kregen in het verleden hierover al heel veel vragen’, zegt woordvoerder Mascha Kreugel.

De hoop is dat de atlas aanleiding geeft tot het nemen van meer preventiemaatregelen om kanker te voorkomen. Kreugel: ‘Natuurlijk zijn we ons ervan bewust dat de atlas ook tot onrust kan leiden bij mensen die in ‘een rood gebied’ wonen.’

Maar ze benadrukt dat de Kankeratlas niet het individuele risico op kanker laat zien: mensen die in een gebied wonen waar relatief veel kanker voorkomt, moeten niet denken dat ze meteen moeten gaan verhuizen. ‘Het grotere belang – het reduceren van de impact van kanker voor heel veel mensen en ervoor zorgen dat uiteindelijk veel minder mensen geraakt gaan worden door kanker door aanleiding te bieden voor nader onderzoek en preventiemaatregelen – heeft voor ons zwaarder gewogen dan de onrust die het publiceren ervan mogelijk kan veroorzaken.’

Dit artikel van Eric Reijnen Rutten stond eerder in De Gelderlander.