Kleine stroompjes die je bijna niet voelt maar die je wel van je fobie af kunnen helpen. Het klinkt als toekomstmuziek, maar onderzoekers van het Donders Instituut laten zien dat het zou kunnen werken.

Voor sommige mensen is het een verademing dat de restaurants gesloten zijn vanwege corona. Door hun sociale fobie kunnen ze dagen opzien tegen een etentje in het openbaar, waar iedereen op je kan letten. Een nieuwe Donderspublicatie in vakblad eLife laat zien dat elektrische hersenstimulatie hen in de toekomst mogelijk kan helpen.

Emotionele reflexen zoals de neiging om weg te rennen bij gevaar, zijn vaak nuttig. In extreme vorm kunnen ze echter ook tot problemen leiden, zoals een sociale fobie. Volgens volksgezondheidscijfers hebben ongeveer 600 duizend Nederlanders hier last van – vrouwen vaker dan mannen. Bij hen kan de angst voor bepaalde sociale situaties, zoals spreken in het openbaar of restaurantbezoek, dusdanig groot zijn dat het hun dagelijks leven verstoort. Zij gaan dit soort situaties vermijden.

Vermijdingsgedrag

Zwakke elektrische stimulatie van de hersenen kan dit soort automatische reacties beter helpen onderdrukken, vertelt hersenonderzoeker Bob Bramson, die het onderzoek uitvoerde. De stroompjes versterken namelijk de communicatie tussen de prefrontale cortex – het ‘nadenk’-gebied voorin het brein – en de motor cortex, het hersengebied dat bewegingen aanstuurt. Daardoor worden signalen uit emotiegebieden waaronder de amygdala, die oproepen tot vermijdingsgedrag, als het ware onderdrukt.

In hun experiment bootsten Bramson en zijn collega’s van het Donders Instituut een situatie na die een vermijdings- of juist een toenaderingsreactie oproept. Proefpersonen (zonder fobie overigens) lagen in een MRI-scanner en kregen foto’s van blije en boze en gezichten te zien. Bij elke foto moesten ze de een joystick ofwel van zich afduwen, ofwel naar zich toetrekken. Bramson: ‘Als je iets naars ziet, is je automatische reactie om het van je af te duwen, weten we uit ander onderzoek. Dat gebeurt bij de joystick ook. Die duw je makkelijker van je af als je een boos gezicht ziet, dan als je een blij gezicht ziet. En andersom: bij een blij gezicht trek je hem sneller naar je toe.’

Reflex

Die verschillen zagen de hersenwetenschappers ook terug in het gedrag van de 41 proefpersonen. Kregen ze als instructie de joystick naar zich toe te trekken bij een boos gezicht, dan deden ze dat langzamer en met meer fouten dan wanneer hen werd opgedragen de joystick bij boze gezichten juist van zich af te duwen.

Als hun hersenen met kleine elektrische stroompjes werden gestimuleerd tijdens deze taak, maakten de proefpersonen interessant genoeg echter minder fouten bij het uitvoeren van een taak die tegen hun intuïtie in ging. Blijkbaar waren zij door de elektrische stimulatie beter in staat hun emotioneel gestuurde reflex (‘duw de joystick weg bij een boos gezicht’) te onderdrukken, concluderen Bramson en zijn mede-onderzoekers. De MRI-scans bevestigden bovendien dat de stroompjes de hersenactiviteit ook echt hadden beïnvloed.

Applaus

Hoe werkt dit precies? Bramson legt uit: ‘Uit eerder onderzoek weten we dat de prefrontale schors en de motorische schors met elkaar communiceren via bepaalde hersengolven.’ Hersengolven zijn een vorm van ritmische hersenactiviteit die je een beetje kunt vergelijken met twee groepen klappende mensen in een stadion. Als de prefrontale hersenschors controle wil krijgen op emotionele reflexen, klapt ze langzaam, met een frequentie van ongeveer zes keer per seconde. De motorcortex klapt een stuk sneller, zo’n 75 keer per seconde. Hun applaus is onderling op elkaar afgestemd, zodat het ‘goed’ klinkt.

De stroompjes die de proefpersonen toegediend kregen via elektrodes op de hoofdhuid (tACS in vaktaal), versterkten dit applaus als het ware. De ratio kan het daardoor makkelijker winnen van de emotie.

Niet blijvend

Denk nu niet dat iedereen met een sociale angststoornis met een paar simpele elektrische schokjes van zijn of haar fobie af raakt, waarschuwt Bramson. Allereerst is de gedragsverandering er vooralsnog alleen tijdens de elektrische stimulatie, het effect is niet blijvend.

Bovendien zijn de gemeten effecten maar klein, ook al waren ze statistisch duidelijk aanwezig. ‘Dit waren natuurlijk personen zonder fobie, zij maken al weinig fouten. Patiënten met een sociale fobie hebben meer problemen met dit soort taken, dus we verwachten dat de effecten bij hen groter zijn.’ Momenteel is de hersenonderzoeker, die net zijn proefschrift heeft afgerond, bezig een vervolgexperiment hiervoor op te zetten.

Wie bang is voor scenes als in One Flew Over the Cuckoo’s Nest kan gerust zijn

Op de langere termijn ga je dit soort elektrodes in de psychologenpraktijk terugzien, is Bramsons hoop. Niet als vervanger van bestaande behandelingen, zoals exposuretherapie, maar ter ondersteuning hiervan. ‘Bij exposuretherapie wennen mensen langzaam aan de situatie die hun angst inboezemt, waardoor de angst afneemt. Ik hoop dat dat wenproces sneller gaat, als je tegelijkertijd dit soort stimulatie toedient.’

Wie bang is voor scenes zoals in de film One Flew Over the Cuckoo’s Nest kan overigens gerust zijn. De elektrische stimulatie uit het Dondersexperiment is niet te vergelijken met echte elektroshocks. Bij deze vorm van therapie krijgen patiënten – vaak lijden ze aan depressies – een veel grotere elektrische schok die hun hersenen als het ware moet ‘resetten’. Bramson: ‘tACS geeft hooguit een tintelend gevoel op je hoofd dat na een paar seconden vanzelf wegebt.’

‘Bovendien beïnvloedt de stimulatie zelf geen emoties, het helpt mensen alleen zelf controle uit te oefenen over hun gedrag. Het is dus niet zo dat we emotioneel gedrag kunnen sturen.’ Heel anders dus, wil hij maar zeggen, dan de grove elektroshocktherapie die Jack Nicholson in de filmklassieker uiteindelijk het zwijgen oplegt.