Krijgsheren beheersen de Afgaanse politiek. Westerse organisaties en landen houden hier onterecht nauwelijks rekening mee, schrijft docent Romain Malejacq in zijn nieuwe boek. ‘In Afghanistan ben je nooit veiliger dan pratend met een krijgsheer.’

Conflictwetenschapper Romain Malejacq herinnert zich zijn eerste interview met krijgsheer Ismail Khan nog goed. ‘Khan is een indrukwekkend persoon. Hij straalt autoriteit uit, met zijn kleine ogen die je intens aankijken. En hij beantwoordt vragen op een heel intense manier’, zegt hij. ‘Maar nog belangrijker is dat je als gast weet hoe belangrijk Khan in het westen van Afghanistan is. Burgers vragen hem daar nog steeds om bij problemen te bemiddelen.’

Van de vele krijgsheren van Afghanistan, is Khan een van de belangrijkste. In hun zucht naar macht proberen zij constant hun positie te verbeteren. De meeste artikelen over Afghanistan richten zich op de strijd tussen de door het westen gesteunde Afghaanse overheid en de Taliban, die al negentien jaar aan de gang is. Malejacq schrijft in zijn nieuwe boek Warlord Survival: the Delusion of State Building in Afghanistan dat krijgsheren cruciaal zijn als schakel tussen de centrale overheid en lokale bevolking. Wellicht zijn ze zelfs in staat om de deal tussen de Taliban en de Verenigde Staten, die onlangs gesloten is, te doen slagen.

Veilige doorkomst

Malejacq, hoofddocent bij het Centrum voor Internationaal Conflict-Analyse & Managment (CICAM) van de Radboud Universiteit, nam tussen 2007 en 2018 meer dan tweehonderd interviews af in Afghanistan. Met krijgsheren en hun entourage, maar ook met ambtenaren, journalisten en buitenlandse hulpverleners. Werken als westerling in Afghanistan is niet altijd veilig, maar het interviewen van krijgsheren is minder gevaarlijk dan het klinkt. Malejacq: ‘In Afghanistan ben je nooit veiliger dan pratend met een krijgsheer, want die controleren meestal alle wapens in een gebied.’

De Fransman nam door het hele land interviews af, maar richt zich in het boek op vier succesvolle krijgsheren in drie Afghaanse provincies. Malejacq: ‘Alle goede krijgsheren combineren charisma met een militaire reputatie. Ze zijn bovenal politieke ondernemers. Ze lezen situaties en kiezen aan de hand daarvan hun positie.’

Ismail Khan

Ismail Khan voldoet compleet aan deze definitie. Hij werd bekend als onverzettelijk militair leider door het in de jaren ’80 en ’90 op te nemen tegen de centrale overheid. Daarna werd hij uit Herat, de provincie waar hij vandaan komt, door de Taliban weggejaagd en zelfs gevangengenomen. Zijn rol in Afghanistan leek uitgespeeld, tot de aanslagen van 11 september 2001 plaatsvonden. Dit bleek een kantelpunt voor Khan – en Afghanistan- omdat toenmalig president George W. Bush de Taliban besloot aan te vallen. De Taliban zou volgens Bush Al Qaida geholpen hebben.

De machtigste krijgsheren kunnen het land volledig op zijn kop zetten

‘De Verenigde Staten waren er totaal niet klaar voor om Afghanistan aan te vallen’, zegt Malejacq. ‘De meeste Amerikanen waren amper in staat Afghanistan op de wereldkaart aan te wijzen. Het idee was om de Taliban aan te vallen, te verslaan en zich vervolgens snel terug te trekken. Aanvankelijk wilde Bush zo min mogelijk Amerikaanse soldaten in Afghanistan inzetten. Hierom betaalde het Amerikaanse leger de krijgsheren om de Taliban te bevechten, terwijl de Amerikaanse luchtmacht de Taliban bestookte met raketten.’

Jihad-museum

Het Amerikaanse geld was voor krijgsheren zoals Khan een geschenk uit de hemel. Malejacq: ‘Hierdoor kregen ze de middelen om weer bepaalde Afghaanse regio’s onder controle te krijgen. Dit beetje extra macht probeerden ze vervolgens te verzilveren door in de Afghaanse politiek invloed te verwerven.’ De Amerikanen schrokken van machtsgreep van de krijgsheren en probeerden dit in te dammen. Veel krijgsheren pasten zich hierom aan: ze vochten niet meer, maar verrijkten zichzelf in de politieke arena. Khan diende bijvoorbeeld als minister in Kabul.

Aangezien de krijgsheren geen soldaten meer hadden, moesten ze andere maatregelen nemen om de bevolking onder de duim te houden. Veel krijgsheren deelden bijvoorbeeld aan de lokale bevolking geld en cadeautjes uit. Ook probeerden ze een mythisch imago rondom zichzelf te creëren. Zo bouwde Khan een Jihad-museum in Herat om zijn eigen heroïsche acties tijdens de onafhankelijkheidsoorlog te eren. Khan hecht hier veel waarde aan, ontdekte Malejacq toen hij de moskee als zijn favoriete plaats in Herat noemde. ‘Khan stopte gewoon met praten’, vertelt hij. ‘Pas na een paar minuten deed hij zijn mond weer open, maar alleen om te vragen waarom het museum niet mijn favoriete plaats in de stad was.’

Comeback

Veel krijgsheren worden weer sterker omdat de internationale vredesmacht zich terugtrekt. De landen die in Afghanistan actief zijn of waren, waaronder Nederland en de VS, hebben nooit een langetermijnvisie voor Afghanistan gehad, beweert Malejacq. ‘Het heeft eeuwen geduurd voor westerse landen zoals Nederland om een moderne staat te ontwikkelen. Hoe kon de internationale gemeenschap ooit verwachten dat ze binnen tien jaar zo’n staat te kunnen bouwen in Afghanistan?’

Het land kwam enkele weken geleden in het nieuws nadat de VS en de Taliban een vredesovereenkomst sloten. Hierin staat dat Amerikaanse troepen zich terugtrekken als de Taliban niet langer de centrale overheid aanvalt. Malejacq waarschuwt dat steun van de krijgsheren cruciaal is om een deal te verzegelen. ‘De machtige krijgsheren kunnen het land volledig op zijn kop zetten en zullen dat ook zeker doen als ze niet tevreden zijn met de overeenkomst. Het is dus van groot belang hen vanaf het begin erbij te betrekken.’

‘Het is een duivels dilemma: houd de krijgsheren tevreden zodat ze niet in opstand komen tegen de staat, maar geef ze tegelijkertijd niet te veel. Dan worden ze te machtig. De internationale gemeenschap weet nog steeds niet hoe ze dit dilemma moeten oplossen.’