Onderwijsminister Eppo Bruins gaat studenten compenseren voor de falende fraudejacht van studiefinancier DUO. Dat is goed nieuws, maar gaat hij ook het probleem van de ‘omgekeerde bewijslast’ aanpakken, vraagt journalist Bas Belleman van het Hoger Onderwijs Persbureau (HOP) zich af.

De politiek heeft in de studiefinanciering een systeem van controles op poten gezet. Sinds 2012 bellen controleurs bij studenten aan: woont u hier echt? Zo niet, dan moeten ze een deel van hun basisbeurs terugbetalen en soms krijgen ze ook een boete.

Het klinkt logisch, maar het is vreselijk misgelopen. Want bij wie ga je langs en hoe zie je of iemand ergens woont? Veel studenten stapten naar de rechter. Ze wonnen maar liefst één op de vier zaken, maar bij de Dienst Uitvoering Onderwijs gingen geen alarmbellen af.

In hun rechtszaken voerden studenten opvallend vaak cultuurverschillen aan. Hun huisgenoten spraken bijvoorbeeld geen Nederlands en snapten de vragen van de controleurs niet. Of de student woonde bij een familielid en had geen ‘gewone’ studentenkamer.

Een van de grote problemen was dat DUO geen hard bewijs nodig had. De fraudejagers hoefden alleen maar aannemelijk te maken dat de student ergens anders woonde, bijvoorbeeld door de buren te vragen: woont er een student naast u? Bij twijfel of misverstand waren studenten in het nadeel.

Onbegrip

Hoe weet DUO eigenlijk dat er geen sprake is van discriminatie in de fraudecontroles, wilden we weten. Die vraag stuitte op onbegrip. DUO-medewerkers selecteerden niet op achternaam of afkomst, dus hoe konden ze dan discrimineren?

Toch was het zo. Het vergde enig uitzoekwerk van het HOP, Investico, NOSop3 en Trouw, maar de (indirecte) discriminatie overtrof de ergste vermoedens. In die rechtszaken bleek 98 procent van de cliënten een migratieachtergrond te hebben.

Oud-minister Robbert Dijkgraaf stelde het systeem meteen buiten werking en vrijwel alle partijen in de Tweede Kamer steunden zijn beslissing. Alleen PVV, JA21 en FvD waren ertegen.

Bewijslast

Opvolger Eppo Bruins heeft een eerste stap gezet door schoon schip te maken en alle getroffen studenten terug te betalen. Nu werkt hij aan een nieuw systeem van controles, dat de fouten uit het verleden moet vermijden. Dit systeem zal uitgaan van vertrouwen in de burger, belooft de minister.

Als hij dat meent, dan moet hij hogere eisen stellen aan de controles. In het oude systeem ligt de bewijslast bij de student: die moet de verdenking zien te weerleggen. Dat zou de minister moeten veranderen. Laat DUO in zulke zaken maar met hard bewijs komen.

Het is niet vanzelfsprekend dat de politiek hiermee akkoord gaat. Twee keer is een motie van die strekking weggestemd. Maar misschien kwamen die moties te vroeg en wilden de partijen de uitkomsten van onderzoek afwachten.

Die uitkomsten zijn er nu en hebben geleid tot excuses en binnenkort terugbetaling. Het logische vervolg is dat de bewijslast bij de fraudejagers komt te liggen. Gelooft DUO dat een student ten onrechte een basisbeurs voor uitwonenden ontvangt? Moet deze student zelfs een boete krijgen? Bewijs het maar. Liever tien fraudeurs vrijuit dan één onschuldig slachtoffer van discriminatie door de overheid.