OPINIE – Wetenschappelijke publicaties zijn steeds vaker openbaar beschikbaar. Deze Open Accessbeweging is een positieve ontwikkeling, zegt Eelke Spaak namens de Radboud Jonge Akademie, maar universiteiten en wetenschappers moeten nu doorpakken. Maak ook meetgegevens, analyses en software open, stelt hij, en reken onderzoekers daarop af.

Met de Open-Accessbeweging gaat het de goede kant op. Meerdere grote wetenschappelijke geldverstrekkers (NWO, ERC, Wellcome Trust) stellen tegenwoordig als eis dat alle publicaties die voortkomen uit door hen gefinancierd onderzoek volledig open beschikbaar zijn en dus niet achter betaalmuren schuil mogen gaan. Maar Open Access is slechts één bouwsteen in het fundament van een groter streven: Open Science. De tijd is nu rijp voor wetenschappers én beleidsmakers om door te pakken en Open Science in de volle breedte te omarmen.

Wat betekent Open Science precies? En hoe kunnen we er allemaal concreet aan bijdragen? Met ‘Open Science’ bedoelen we hier ‘open wetenschap’ in brede zin, dus niet beperkt tot de natuurwetenschappen (waar het Engelse ‘science’ vaak naar verwijst). Open Science is het streven om zowel wetenschappelijke producten als processen zo open mogelijk te delen, om zo optimale samenwerking en daarmee waardevollere wetenschap te bewerkstelligen. Het is ook een cultuurverandering: met publiek geld moet de academische gemeenschap zoveel mogelijk het publiek belang dienen.

Prestige

Open Science betekent dus dat academisch werk in dienst staat van een globaal gedeeld doel: het vergroten van kennis en inzicht en het genereren van innovaties voor de mensheid nu en in de toekomst. Zaken die nu vaak nog belangrijk worden geacht, zoals het prestige van een tijdschrift waarin onderzoek wordt gepubliceerd, zijn irrelevant bij het nastreven van dit doel. Openheid speelt daarentegen juist een sleutelrol.

De Radboud Jonge Akademie onderschrijft nadrukkelijk het belang van Open Science en doet concrete aanbevelingen om dit streven te versterken over de volle breedte van de universiteit. We richten ons achtereenvolgens tot wetenschappers zelf, tot de ondersteunende tak en tot beleidsmakers.

‘Overheveling van publiek geld naar private aandeelhouders is immoreel’

Ten eerste onze boodschap aan wetenschappers. De wetenschapsbeoefening is gebaat bij een grondhouding van ‘open, tenzij’ in al haar aspecten. Hier valt de nodige winst te behalen. Wij pleiten voor het Open Access publiceren van wetenschappelijke artikelen bij uitgevers zonder winstoogmerk en met een sterke binding met de academische gemeenschap. Zowel de kwaliteit als de reikwijdte van zulke tijdschriften (een goed voorbeeld is eLife) doen al lang niet meer onder voor hun grote, commerciële tegenhangers als Science of Cell.

Veel bestaande tijdschriften hebben de opkomst van Open Access aangegrepen om hun prijzen flink te verhogen. Wetenschappers betalen nu soms enorme bedragen om hun artikelen Open Access te publiceren in toptijdschriften. Desondanks doen zij dat nog steeds graag, om zo het stempel Nature op hun cv te krijgen. Zo’n artikel mag dan wel ‘Open Access’ zijn, zulke praktijken zijn niet te rijmen met de basisprincipes van Open Science. Deze overheveling van publiek geld naar private aandeelhouders is immoreel en moet zo snel mogelijk stoppen.

Meetgegevens delen

Maar openheid moet het streven zijn bij meer dan artikelen alleen. Een houding van ‘open, tenzij’ betekent ook dat wetenschappers zich inzetten om inzicht te geven in hoe ze te werk gaan, zowel voor collega’s als voor een breder publiek. Vergaarde data, in het bijzonder verzameld met publiek geld, moeten – voor zover ethisch verantwoord – openbaar gemaakt worden. Zo kunnen ook anderen hiermee nieuwe ideeën ontwikkelen, hun theorieën toetsen, en daarmee de menselijke kennis vergroten. Dit bespaart kosten en, nog veel wezenlijker, levens van proefdieren en patiënten.

Computercodes, die een steeds belangrijkere rol spelen in de analyse van meetgegevens en de vorming van theorieën, moeten eveneens zo open en toegankelijk mogelijk zijn. Het is goed om stukjes code te delen, en nog beter om geschreven code zodanig te structureren dat deze ook op zichzelf staand bruikbaar is.

‘Gebruik Open Source software’

Ten tweede richten wij ons tot de ondersteunende tak van de universiteit. Ook hier moeten beleid en uitvoering in overeenstemming zijn met het overkoepelend streven – kennis, inzicht, innovatie – waarin openheid een belangrijke rol speelt. Gebruik van Open Source software valt hier bijvoorbeeld onder. Ook bezien vanuit (maatschappelijke) duurzaamheid, privacy en data security biedt Open Source doorgaans veel voordelen ten opzichte van commerciële alternatieven. Het faciliteren en ondersteunen van Open Source (bijvoorbeeld geen EndNote, Matlab en ResearcherID maar Zotero, Python en ORCiD) heeft niet alleen voor gebruikers voordelen, maar geeft daarnaast een impuls aan het softwareproject zelf en heeft daarmee algemene maatschappelijke waarde.

Leerstoel wegkapen

Als derde richten wij ons tot academische beleidsmakers, voor onze laatste – en belangrijkste – aanbeveling. Wij zijn namelijk optimistisch en geloven dat de meeste academici het uiteindelijke doel van Open Science (namelijk, simpel gezegd, betere wetenschap) in principe zullen delen. Toch botsen nu nog vaak het algemeen belang en de individuele vooruitzichten op de academische arbeidsmarkt. Een veelgehoorde zorg luidt bijvoorbeeld: ‘Stel dat ik alles publiceer in Open Access community journals, zowel mijn data als mijn ideeën zo snel mogelijk openbaar maak, en extra tijd en moeite stop in het beschikbaar stellen van mijn code. Dat is mooi in het kader van Open Science, maar mijn vakgenoot die alles voor zichzelf houdt en haar tijd juist steekt in het toewerken naar enkele artikelen in Nature of Science kaapt intussen dan mooi wel de leerstoel die ik op het oog heb voor mijn neus weg.’

‘Sollicitatiecommissies moeten meewegen hoe een kandidaat bijgedragen heeft aan Open Science’

De meest fundamentele stap in de richting van Open Science en daarmee een gezondere wetenschap (én wetenschappers) is wat ons betreft dan ook dat toewijding aan deze principes bij benoeming en bevordering expliciet en zwaar meegewogen wordt. Van promovendus tot professor, van UD tot decaan: op alle niveaus moet worden gekeken in hoeverre een kandidaat concreet heeft bijgedragen aan Open Science. Universiteiten en beleidsmakers moeten nu, op de golf van een aantal succesvolle slagen met Open Access, academici de juiste wortel voorhangen en zo individuele belangen in lijn brengen met het hogere doel van kennis, inzicht, en innovatie. Dát is Open Science.

Eelke Spaak is onderzoeker bij het Donders Instituut en schreef dit stuk mede namens de Radboud Jonge Akademie, waar hij co-voorzitter van is. Radboud Jonge Akademie is een groep gepromoveerde jonge Nijmeegse academici die het verbeteren van wetenschap in brede zin nastreven en in dit kader onder andere activiteiten organiseren en adviezen uitbrengen.