Van slecht eten word je dik. Dat weet iedereen. Minder bekend is dat je dieet ook invloed heeft op je hersenen en dus op je psychische gezondheid. Maken dieetvoorschriften ritalin, antidepressiva en andere medicatie in de toekomst overbodig?

Na de geboorte van haar derde kind in 2013 kreeg Sara Bosman allerlei lichamelijke klachten, zoals pijnlijke gewrichten en aanhoudende vermoeidheid. Waar de klachten vandaan kwamen, was een raadsel. Geen dokter kon een diagnose geven.

Bosman, werkzaam als klinisch psycholoog en gedragstherapeut in Vlaanderen, besloot zelf op onderzoek uit te gaan. ‘Toen kwam ik het boek tegen van de Amerikaanse dokter Terry Wahls. Zij belandde als MS-patiënt in een rolstoel, maar wist daar op eigen kracht weer uit te komen.’ Wahls’ remedie? Ze gooide haar voedingspatroon radicaal om en ging nauwgezet na welke voedingsstoffen ze binnenkreeg. Een half jaar nadat ze met het nieuwe dieet was gestart, had ze haar rolstoel ingeruild voor een mountainbike. Wahls is sindsdien een symbool van hoop voor patiënten met auto-immuunziektes zoals MS.

‘Vroeger at ik veel brood en pasta en was ik verslaafd aan suiker’

Het verhaal inspireerde Bosman om ook aan de slag te gaan met een ander dieet, dat gericht is op groenten, noten, gezonde vetten uit walnoot- en olijfolie, avocado’s en zaden. ‘Vroeger at ik veel brood en pasta en was ik, zoals zovelen, verslaafd aan suiker.’ Binnen korte tijd verdwenen de klachten van Bosman als sneeuw voor de zon. Bovendien voelde ze zich minder prikkelbaar, haar humeur klaarde op en ze raakte gemotiveerd om van alles en nog wat te ondernemen.

Na het volgen van een Amerikaanse digitale cursus in de voedingspsychologie richtte Bosman in 2017 het Centrum voor Voedingspsychologie op. Sindsdien geeft ze cursussen en past ze haar kennis over voeding ook toe op anderen. ‘Er zijn best wat mensen die zich voedingspsycholoog noemen, maar die kijken vooral naar het effect van ons welbevinden op eetgedrag. Wij draaien het om: wat voor voedsel kun je eten om je lichamelijk en geestelijk goed te voelen?’

Lekkende darm

Bosman staat niet alleen in haar overtuiging dat voedsel een grote invloed heeft op onze geestelijke gezondheid. Steeds meer wetenschappers raken ervan overtuigd dat goed eten niet alleen een bepalende factor is voor een gezond lichaam, maar ook voor een gezonde geest. Allerlei psychische ziektes, van angststoornissen en dementie tot depressie en ADHD, zouden worden beïnvloed door ons dieet.

Esther Aarts, neurowetenschapper bij het Donders Instituut, kent die studies. Volgens haar zijn ze zeker geen onzin: ‘Het idee dat de hersenen volledig losstaan van de processen in ons lichaam, daar zijn we inmiddels wel vanaf.’

Maar hoe vindt die wisselwerking dan plaats? Daaraan liggen allerlei processen in ons lijf ten grondslag. Een belangrijke rol lijkt weggelegd voor de darmen. Aarts legt uit dat een gezond dieet bijdraagt aan een darmwand die netjes gesloten blijft. ‘Als dat niet het geval is, spreken we van een leaky gut (letterlijk: een lekkende darm, red.) en kunnen delen van bacteriën door de darmwand in de bloedbaan terechtkomen. Dat leidt tot ontstekingen in ons lichaam en in ons brein.’

‘Van het idee dat hersenen losstaan van processen in ons lichaam zijn we inmiddels af’

Om zo’n ontsteking te bestrijden zijn allerlei stoffen nodig die ons lichaam óók nodig heeft voor andere doeleinden, bijvoorbeeld voor het aanmaken van belangrijke hersenstoffen, zoals neurotransmitters. Neem serotonine, dat stimulerend werkt op geheugen, zelfvertrouwen, stemming en zin in seks. Of dopamine, dat ervoor zorgt dat we ons tevreden en beloond voelen, bijvoorbeeld na een dag hard werken.

Ontsteking

Wie verhoogde ontstekingswaarden heeft in zijn lichaam, en daardoor te weinig van deze hersenstoffen aanmaakt, kan daar allerlei negatieve gevolgen van ondervinden. Aarts: ‘We zien dat bijvoorbeeld bij depressie, maar ook bij obesitas en ouderdomsziektes. Veel mensen die aan deze aandoeningen lijden, lopen langdurig rond met verhoogde ontstekingswaarden in hun bloed.’

Maar de invloed van de darmen reikt verder. Aarts noemt de ziekte van Parkinson. Steeds meer onderzoek wijst de darmen aan als broedplek voor deze ziekte, waarbij telkens meer hersencellen afsterven. Onderzoekers van universitair ziekenhuis Johns Hopkins Medicine in Baltimore, bijvoorbeeld, spoten de darmen van muizen in met een eiwit dat aan de basis ligt van het ontstaan van parkinson. Ze namen vervolgens de effecten waar in de hersenen: de muizen kregen symptomen die typisch zijn voor parkinson. Blijkbaar wist de ziekte vanuit de darmen, via het zenuwstelsel, de hersenen van de diertjes te bereiken.

Een spectaculaire vondst, vindt ook Aarts. Tegelijkertijd, zoals wel vaker met veelbelovend nieuw onderzoek, worden de uitkomsten ervan rooskleuriger voorgesteld dan ze zijn – alsof we nu de remedie tegen parkinson hebben gevonden.

Probiotica

De hoop is bijvoorbeeld gevestigd op drankjes met levende bacteriën die een gunstig effect hebben op de darmen. ‘Probiotica noemen we die. Maar het is nog niet aangetoond dat iedereen daarmee geholpen is. Wij hebben de werking onderzocht bij gezonde studenten en vonden geen effect op hersenen of gedrag. Pas toen de studenten onder stress werden gezet bleken de probiotica effectief.’ Volgens Aarts is het dus aannemelijker dat mensen die al problemen hebben gebaat zijn bij probiotica, maar ook dan geldt: niet voor iedereen en niet voor iedereen in dezelfde mate.

Een stoornis die in Nijmegen onder de loep genomen wordt – en waarbij de blik nadrukkelijk ook op voeding is gericht – is ADHD. Bij Karakter, het centrum voor kinderen jeugdpsychiatrie, doen wetenschappers een grootschalig onderzoek naar kinderen met ADHD en hoe een dieet hun klachten kan verminderen.

Eliminatie

Onderzoeker Lidy Pelsser concludeerde al in 2011 in haar proefschrift, dat ze schreef aan de Radboud Universiteit, dat 60 procent van de kinderen met ADHD op korte termijn veel baat heeft bij een zogenoemd eliminatiedieet, waarbij verschillende voedingsmiddelen uit het voedingspatroon geschrapt worden. Bij TRACE, zoals het huidige onderzoek van Karakter heet, bouwen ze daarop voort, maar willen ze vooral ook een idee krijgen van de langetermijneffecten van eetvoorschriften, en van de biologische mechanismen daarachter.

Daarvoor kijken de onderzoekers naar twee diëten: een gebalanceerd dieet en een vorm van het eliminatiedieet. Bij dat laatste dieet worden voedingsmiddelen die mogelijk een trigger zijn voor ADHD-symptomen weggelaten. Omdat de deelnemende kinderen scherp in de gaten worden gehouden – onder andere door gedragsobservaties, lichamelijk onderzoek, hersenscans en analyse van bloed en ontlasting – hopen de onderzoekers een goed beeld te krijgen van alle belangrijke lichamelijke processen én hoe voedsel die beïnvloedt. ‘Wat werkt bij welk kind en waarom? Werkt het gebalanceerde of het eliminatiedieet beter? En welk dieet is het beste vol te houden voor de kinderen? Dat zijn allemaal vragen die we hopen te beantwoorden’, zegt Annick Bosch, eveneens onderzoeker bij Karakter.

Met het TRACEonderzoek hopen Bosch en Bierens de grondslag te leggen voor een effectievere en meer op maat gesneden behandeling voor kinderen met ADHD. De behoefte daaraan is groot, merken de onderzoekers, omdat steeds meer ouders hun kinderen liever geen medicijnen geven, en omdat medicatie in sommige gevallen niet het gewenste effect heeft. ‘Een aanpassing in het dieet zou dan een wetenschappelijk onderbouwd alternatief kunnen zijn.’

Alternatief voor medicijnen

Ook Sara Bosman ziet dat aanpassingen in het voedingspatroon voor veel mensen een alternatief kan zijn voor medicatie. ‘Het is schandalig hoeveel mensen antidepressiva voorgeschreven krijgen. Begrijp me niet verkeerd: ik ben niet tegen het gebruik van medicatie, maar pas als andere mogelijke oplossingen uitgesloten zijn.’

Bosman is pleitbezorger van wat zij een integratieve aanpak noemt: ze heeft geen kant-en-klaar protocol klaarliggen dat ze toepast op een patiënt, maar gaat op zoek naar onderliggende psychische of fysiologische oorzaken én mogelijke remedies. Bij elke persoon zijn die anders. ‘Een oplossing kan bijvoorbeeld liggen in een combinatie van psychotherapie met een verandering van leefstijl. Meer sporten, factoren van stress wegnemen, vaker het bos ingaan of een ander voedselpatroon – al die dingen kunnen een steentje bijdragen.’ Pas als die aanpassingen niet afdoende blijken, zou medicatie in beeld moeten komen, vindt de Vlaamse psycholoog.

In die integratieve aanpak kunnen ook voedingssupplementen een rol spelen, al moeten we daar ook weer niet te veel van verwachten. Bosman: ‘Er zijn slimme pillen, met vitamines en mineralen waaraan veel mensen een gebrek hebben, zoals vitamine D, zink en magnesium. Maar in een supplement zijn dat geïsoleerde stoffen. In voeding gaan die gepaard met enzymen die helpen bij de vertering en de opname in het bloed. Bovendien bevat voedsel misschien ook stofjes waarvan we nog niet weten dat ze er in zitten. De natuur is uiteindelijk toch slimmer.’

Suikerdrang

Supplementen zijn volgens Bosman noodzakelijk als de tekorten zo groot zijn dat iemand daar niet tegenop kan eten. Door die tekorten kunnen er bijvoorbeeld te weinig hersenstoffen als serotonine aangemaakt worden – met alle gevolgen van dien. En wie te weinig aminozuren in zijn bloed heeft, krijgt last van suikerdrang (daar gáát weer een chocoladereep). Die aminozuren tijdelijk als supplement nemen, kan dan volgens Bosman een steuntje in de rug geven om de negatieve spiraal in het eetpatroon te doorbreken.

‘Wat goed is voor je hart en gezondheid, is ook goed voor je brein’

Maar wat is dat nu, een gezond eetpatroon? Volgens Aarts is iemand die zich houdt aan de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum al heel goed bezig. ‘Wat goed is voor je hart en gezondheid, is ook goed voor je brein’, zegt de neurowetenschapper. Zo min mogelijk bewerkte producten dus, en veel groenten, fruit en volkoren producten.

Individu

Van voedingspsycholoog Bosman mag het overheidsadvies wel wat radicaler, of in ieder geval meer toegespitst op het individu. ‘De Schijf van Vijf is voor de meeste mensen prima, maar niet voor iedereen.’ Ook klassieke diëtisten blijven volgens haar vaak schipperen. ‘Zij willen niet tegen diabetespatiënten zeggen: eet geen brood meer. Terwijl het voor hen goede voedingspatroon – zonder brood dus – de klachten vaak volledig kan laten verdwijnen.’

Esther Aarts is het ermee eens dat voedingsadviezen veel meer op maat gesneden kunnen worden, maar ziet hierin voor een organisatie als het Voedingscentrum ook een gevaar, omdat de boodschap dan te ingewikkeld wordt. ‘In de geneeskunde is personalized medicine een trend. Ik kan me voorstellen dat we met voeding ook die kant op gaan. Dat we de Schijf van Vijf gaan specificeren naar groepen of zelfs individuen – neem een kind met ADHD dat niet tegen een zeker voedingsmiddel kan, terwijl dat voor anderen gewoon deel is van een gezond dieet.’

Verklaring

De wetenschap over lichaam, brein en voeding is nu eenmaal volop in ontwikkeling. ‘Vroeger keken we vooral naar specifieke voedingsstoffen, terwijl het nu vaker gaat over het voedingspatroon als geheel en de samenhang tussen alle voedingswaren. En daar komen nu omgevingsfactoren bij.’ Aarts vertelt dat ze op dit moment een grote beursaanvraag heeft lopen, voor een studie die de hele leefstijl van mensen onder de loep neemt.

Want er staan nog veel meer vragen open dan er al beantwoord zijn. Aarts: ‘Over de mechanismen achter de invloed van eten is nog weinig bekend. Voor wie werkt een bepaalde behandeling wel, en voor wie niet? En waarom dan? Kunnen we daarvoor in de hersenen een verklaring vinden? Dat zijn vragen die ik wil beantwoorden.’