Vijf jaar geleden ging de hashtag #MeToo viraal. Miljoenen mensen deelden op sociale media hun verhaal over seksuele intimidatie, aanranding en verkrachting. Wat is er inmiddels veranderd? En wat nog niet? ‘Historisch gezien zijn we een drempel over gegaan, maar het is een heel prille beweging.’

Op 5 oktober 2017 brengt The New York Times het nieuws dat filmproducent Harvey Weinstein zich decennialang schuldig heeft gemaakt aan seksueel misbruik. Actrices Rose McGowan en Ashley Judd zijn twee van de eersten die zich uitspreken; tientallen vrouwen stappen naar voren om zich bij hen aan te sluiten. Nog diezelfde maand gaat de hashtag #MeToo viraal. Aangespoord door een tweet van actrice Alyssa Milano delen miljoenen mensen online hun verhaal over seksueel geweld.

In de nasleep van het nieuws over Weinstein komt het ene na het andere verhaal over seksueel misbruik aan het licht. De #MeToo-beweging dwingt mensen wereldwijd om het gesprek aan te gaan over grensoverschrijdend gedrag. Vijf jaar later rijst de vraag: waar staan we nu? Wat heeft de beweging precies opgeleverd en welke problemen staan nog altijd in de weg?

Historische omslag

‘De #MeToo-beweging was een historische omslag, niets meer en niets minder’, zegt Renée Römkens, emeritus hoogleraar Gendergerelateerd geweld aan de Universiteit van Amsterdam en voormalig directeur van kennisinstituut Atria. ‘Deze beweging liet voor het eerst de massaliteit van het probleem zien. Het idee dat seksuele intimidatie een privéprobleem is, werd daardoor in één klap de wereld uit geholpen. Er werd zó overduidelijk aangetoond dat het een maatschappelijk probleem is.’

‘Voor het eerst hebben machtige mannen een prijs moeten betalen’

Voor vrouwen was de impact enorm, zegt Römkens. Waar seksueel grensoverschrijdend gedrag lange tijd onder de radar bleef, maakte de #MeToo-beweging de weg vrij om erover te praten. ‘Gesprekken over dat soort wangedrag werden lange tijd gemarginaliseerd. Nu boden sociale media een gigantisch podium om te praten over dingen die vroeger onder het tapijt geschoven werden.’

Ook in de academische wereld heeft de #MeToo- beweging een grote impact gehad, zegt de Nijmeegse hoogleraar Organizational behaviour Yvonne Benschop. De afgelopen jaren kwamen er aan universiteiten door heel Nederland misstanden aan het licht. Precies dat is de winst van de #MeToo-beweging, denkt Benschop. ‘De vanzelfsprekendheid waarmee het wangedrag ongestraft kan plaatsvinden, is doorbroken.’

Voor sommige mannen had dat flinke gevolgen: ze werden aangeklaagd, veroordeeld of ontslagen. Römkens: ‘Voor het eerst hebben heel machtige mannen een prijs moeten betalen, terwijl ze vroeger hun machtspositie gebruikten als argument om anderen te intimideren en daarmee weg te komen. Denk aan rapper Ali B, die door een kandidaat van The Voice beschuldigd is van verkrachting. Volgens het slachtoffer zei hij expliciet dat hij niet bang was, omdat niemand haar zou geloven als ze er iets over zou zeggen.’

Paradox

Toch is er nog altijd veel werk aan de winkel, denkt Römkens. Al in 2008, in haar oratie voor Tilburg University, wees ze op een aantal hardnekkige problemen in het debat over seksueel geweld tegen vrouwen. Sommige van die problemen zijn volgens haar sindsdien alleen maar groter geworden.

Culturele vooroordelen zijn daar een voorbeeld van. In haar oratie merkte Römkens op dat seksueel geweld tegen vrouwen in de privésfeer vaak wordt neergezet als probleem van de ‘culturele ander’ – met name Marokkaanse of Turkse Nederlanders. ‘Die vooroordelen zijn de afgelopen jaren alleen maar toegenomen’, zegt ze nu. ‘Dat past binnen een trend van politieke verrechtsing. Partijen als de PVV en Forum voor Democratie proberen garen te spinnen bij het problematiseren van migratie. Maar seksueel geweld speelt in alle culturen, het is net zo goed een probleem van de witte Nederlander.’

Het idee dat seksueel geweld zich vooral elders afspeelt, zie je volgens Römkens ook terug in de focus op het wangedrag van bekende mensen. ‘Neem het grensoverschrijdend gedrag bij The Voice. Zodra dat in het nieuws komt, is de wereld te klein.’ Het gevaar, denkt Römkens, is dat we beroemdheden gebruiken als bliksemafleider om de aandacht af te leiden van het grotere probleem. ‘De focus op bekende mensen wekt de indruk dat het gaat om incidenten, om uitzonderingen. En die incidenten lijken dan heel ver weg.’

Competitieve cultuur

Volgens de hoogleraar spreken de onthutste reacties op dit soort nieuws boekdelen. ‘Mensen blijven maar benadrukken dat ze het niet wisten en zijn verbaasd dat zo’n schandaal kan plaatsvinden.’ Die verbijstering laat zien dat we de omvang van het probleem nog steeds ontkennen, zegt Römkens. ‘Er is een maatschappelijke tendens om wangedrag weg te zetten als iets wat ver van ons bed plaatsvindt. We willen niet zien dat het een structureel probleem is en we willen ook niet zien dat het dichtbij komt – dat ook de buurman, je eigen man of je vader grenzen kan overschrijden.’

Dat is de paradox van de #MeToo-beweging, zegt Römkens. ‘Aan de ene kant is de aandacht voor het probleem ontzettend toegenomen, maar aan de andere kant blijven we het bagatelliseren.’

Yvonne Benschop ziet een vergelijkbare tendens in het gesprek over grensoverschrijdend gedrag aan universiteiten. ‘De media rapporteren vaak over het wangedrag van hoogleraar x of y, en die ene casus wordt dan van alle kanten belicht. Dat is mooi, maar je krijgt beperkt zicht op de onderliggende mechanismen en patronen die dit gedrag mogelijk maken. Het wekt de suggestie dat het gaat om een paar rotte appels in plaats van een systeem dat wangedrag mogelijk maakt.’

Onderdeel van dat systeem is de hiërarchische, competitieve cultuur die zo kenmerkend is voor de academische wereld, zegt Benschop. ‘In zo’n heel scherpe hiërarchie bak je de ongelijkheid als het ware al in. Zo maak je het mogelijk voor iemand om een positie in te nemen waardoor hij veel minder wordt tegengesproken door anderen.’

Zulke machtsongelijkheid is een van de drijvende factoren achter seksuele intimidatie jegens vrouwen in de wetenschap, bleek in 2019 uit onderzoek dat Benschop uitvoerde met Radboud-onderzoekers Marijke Naezer en Marieke van den Brink. Jonge wetenschappers zijn afhankelijk van hun promotoren, terwijl die laatsten beschermd worden door de universitaire hiërarchie. Bovendien werken genderongelijkheden in het voordeel van mannen – denk aan de oververtegenwoordiging van mannelijke hoogleraren, stereotypen over vrouwen en de macht van het old boys network. Allemaal factoren, zeggen de onderzoekers, die seksueel grensoverschrijdend gedrag jegens vrouwen bagatelliseren, normaliseren, goedpraten en zelfs aanmoedigen.

‘Mensen blijven maar benadrukken dat ze het niet wisten’

De treurige conclusie, zegt Benschop, is dat vijf jaar #MeToo dat systeem onvoldoende veranderd heeft. Nog altijd stuiten pogingen daartoe op weerstand. ‘Je komt ontzettend vaak mensen tegen die reageren met: o, nu mag ik niks meer zeggen.’ Volgens Benschop laat die opmerking zien dat mensen niet goed weten waar de grenzen van professioneel gedrag liggen én dat ze in het verleden misschien weleens over de schreef zijn gegaan. ‘Als je nu heel erg onthand bent en niet meer weet wat er wel en niet kan, dan is het echt tijd om je op je achterhoofd te krabben.’

Verbazend is die weerstand niet, zegt Benschop. ‘Als je aan normen begint te tornen, dan ondermijn je machtsprocessen. En er zijn altijd mensen die baat hebben bij de status quo. Zij danken daar hun positie aan. Die mensen zijn het niet gewend dat hun macht begrensd wordt en zullen zich dus ook niet zomaar gewonnen geven.’

Lange adem

Toch zijn er lichtpuntjes, zegt Benschop: juist die weerstand kan de #MeToo-beweging vooruithelpen. ‘Vroeger waren seksuele intimidatie en genderongelijkheid vaak ondergronds, omdat bepaalde gedragsnormen vanzelfsprekend waren en niet bevraagd werden. Door die gedragsnormen te bekritiseren, trekken we ze in het licht. Dat stuit onvermijdelijk op weerstand, maar dan zie je meteen waar het probleem precies zit. Zo krijg je helder welk gedrag omstreden is, en kun je er een discussie over voeren. Die weerstand kan heel productief zijn.’

Onverdeeld optimistisch is Benschop niet, als ze naar de toekomst kijkt. ‘We boeken wel vooruitgang. Maar om nou te zeggen dat het werk klaar is?’

‘Historisch gezien zijn we een drempel over gegaan, maar het is natuurlijk een heel prille beweging’

Als de hoogleraar een parallel trekt met andere feministische bewegingen, zinkt de moed haar soms in de schoenen. ‘We hebben al een Wet gelijke beloning sinds 1975, maar gehandhaafd wordt die nog steeds niet – er is nog altijd een loonkloof.’ Het belangrijkste dat je de #MeToo-beweging kunt toewensen, concludeert ze, is dat die een heel lange adem heeft.

Ook Römkens ziet vooruitgang én mogelijkheden voor verbetering. ‘Historisch gezien zijn we een drempel over gegaan, maar het is natuurlijk een heel prille beweging. We zijn nog niet voorbij de verbijstering. In die zin voel ik me, ook als onderzoeker op dit terrein, onderdeel van een historisch proces.’

Overigens is er in dat proces één bevolkingsgroep wiens stem wel wat luider mag klinken, als het aan Römkens ligt. ‘Ik vraag me vaak af: waar is de proteststem van Nederlandse mannen tegen geweld? Als onderzoeker vind ik dat een fascinerende vraag. De meerderheid wil zich helemaal niet associëren met het beeld van geweldenaar. Waarom gaan zij tijdens protesten niet massaal de straat op?’