Een toekomst waarin we streven naar leven in plaats van dood, een toekomst die het waard is om voor te leven – dat is waar we volgens de Australische milieufilosoof Glenn Albrecht op moeten mikken. Om daar te komen, moeten we ons emotionele kompas opnieuw instellen en voorbij alle afleidingen kijken, stelt Albrecht.

Onze planeet is de laatste eeuwen veranderd. Wetenschappers hebben de gevolgen van de klimaatcrisis, het verlies van soorten en de vernietiging van het milieu aangetoond. Maar volgens Glenn Albrecht, een van de meest invloedrijke hedendaagse milieufilosofen, is het niet alleen de wereld om ons heen die verandert, maar ook de wereld in onszelf. Volgens hem zorgt het verval van de aarde ervoor dat wij, mensen van over de hele wereld, nieuwe emoties voelen.

In zijn nieuwste boek Earth Emotions geeft Albrecht nieuwe woorden aan de gevoelens die we hebben voor onze planeet. Met deze woorden hoopt hij bij te dragen aan een hoopvolle toekomst en een oplossing voor de klimaatcrisis. Dinsdagavond deelt de filosoof zijn ideeën tijdens een avond van Radboud Reflects.

Van extreme hitte, overstromingen en de snelle achteruitgang van ecosystemen tot zoetwatertekorten en het uitsterven van soorten – de verwoesting van het milieu is overal zichtbaar. De wereld verandert. In ‘Earth Emotions’ stelt u dat deze drastische milieuveranderingen ons heel specifieke emoties laten voelen. Wat bedoelt u daarmee?

Albrecht: ‘De gezondheid van ecosystemen en de menselijke gezondheid hangen nauw met elkaar samen. De laatste eeuwen hebben wij mensen deze verschrikkelijke puinhoop gecreëerd. De verhouding tussen de staat van de aarde en de toestand van onze psyche en ons emotionele welzijn staat op gespannen voet. Door klimaatverandering, mijnbouw en andere grote verstoringen, worden de dingen waar we zo van houden in onze leefomgevingen ons afgenomen.’

‘Neem de inwoners van de Australische deelstaat Nieuw-Zuid-Wales. Zij keken ooit uit op landschappen als in Toscane, maar toen de grootste steenkoolhaven van het zuidelijk halfrond in die regio kwam, verdween hun geliefde uitzicht. Als ze nu in hun tuinen zitten, zien ze een soort platte berg van mijnbouwafval en stof. Ze kijken uit op een hellandschap. Door de verwoesting van hun leefomgeving ervaren deze mensen een emotie die ik solastalgia noem: een gevoel van heimwee dat je hebt wanneer je nog thuis bent, maar je thuis jou verlaat.’

Wat is het belang van woorden om de nieuwe emoties te beschrijven die mensen voelen in hun verhouding tot de aarde?

‘We hebben nieuwe taal nodig omdat onze oude taal niet meer past bij de kracht van de huidige snelle, ingrijpende en wereldwijde milieuveranderingen. De laatste twee, drie decennia gebruikten we termen als ‘duurzaamheid’ in de context van milieuveranderingen. Maar die termen hebben absoluut geen verschil gemaakt voor onze toekomst. Ze hebben ons geen nieuwe gewoontes opgeleverd of geleid tot gedragsverandering.’

‘In plaats daarvan blijven we hetzelfde pad volgen, het pad naar een rampzalige toekomst, waar we kunnen zien hoe klimaatchaos en allerlei andere negatieve wereldwijde gevolgen zich ontvouwen. Termen als ‘duurzaamheid’ hebben geen enkele kracht. Ze zijn opgeslokt in een draaikolk van consumentenkapitalisme en daarmee nutteloos geworden.’

‘Voor mij wijst dit op het belang van een nieuwe taal, een die de status quo kan bekritiseren en ons verder kan helpen. Volgens mij kunnen we ons systeem uitdagen via taal – een taal van emoties die marketeers en adverteerders niet zomaar naar hun hand kunnen zetten.’

Ondanks gevoelens als ‘solastalgia’ blijft het grootste deel van de mensheid de natuur uitbuiten. Er lijkt dus sprake van een paradox: enerzijds geven mensen om het milieu en anderzijds blijven ze het verwoesten. Hoe verklaart u dat?

‘Klopt; we hebben inderdaad zulke gevoelens voor de aarde, maar toch vernietigen we haar. Dat komt omdat we afgeleid zijn. Vandaag de dag leven we in een wereld vol leugens. Reclames en marketing zijn groots in hun pogingen om ons af te leiden van de feiten omtrent klimaatverandering.’

‘We kunnen mozzarella en vlees produceren zonder koeien’

‘We leven in een samenleving die erop is gericht om niet na te denken over de vraag waarom we ons voortdurend ongelukkig voelen of waarom de ontevredenheid groeit. Sinds kort zijn we echter in een fase beland waar enkele mensen als Greta Thunberg die afleiding aanstippen. Samen met andere activisten stelt ze deze tegenstelling, tussen de kennis over klimaatchaos en het voortleven alsof er geen enkele reden is om te veranderen, aan de kaak.’

Milieufilosofen beargumenteren dat we momenteel leven in een tijdperk dat wordt gekenmerkt door de verwoestende menselijke impact op de aarde. U benadrukt dat we dit tijdperk achter ons moeten laten en een nieuwe in moeten gaan: het Symbioceen, een toekomst waar mensen samenleven met al het andere leven en een symbiotische relatie met de wereld aangaan. Hoe komen we tot dit punt?

‘De wereld en haar symbiotische co-existentie waren er al voordat mensen als soort arriveerden. Ook hebben verschillende culturen deze symbiotische verhouding met de rest van het leven gehad. De inheemse bevolking van Australië had tot 1788 zo’n verhouding, maar verloor deze in rap tempo als gevolg van kolonisatie. Dat verhaal heeft zich over de hele wereld herhaald. Het koloniale project (de voortdurende koloniale bezetting en uitbuiting van inheemse volkeren, landen en wateren, red.) heeft de structuur van de hele wereld gevormd en veranderd.’

Onze nieuwe symbiotische relatie moet geen terugkeer naar het verleden zijn, aangezien we niet kunnen terugkeren naar een vroegere staat van cultuur. We kunnen niet opnieuw jagers en verzamelaars worden. We zullen ons project van de mens als technologisch gedreven soort niet opgeven. Maar wat we wél kunnen doen is beginnen met aantonen dat we onszelf weer met het leven kunnen verbinden door gebruik van onze technologie en intelligentie.’

‘Zo kunnen we bacteriën gebruiken om elektriciteit op te wekken. We kunnen cellulose produceren met hennep en bamboe. We kunnen mozzarella en vlees produceren zonder koeien. We kunnen algen gebruiken om nieuwe substanties te produceren die we kunnen gebruiken voor het maken van meubels. We kunnen bouwmaterialen maken uit paddenstoelen.’

‘Het is een flink karwei, maar ik kan niet wachten om aan de slag te gaan’

‘We kunnen nieuwe biotechnologieën creëren die ons in staat stellen fantastische resultaten te boeken. Maar pas als we ons emotionele kompas de juiste kant op richten. Deze juiste richting is niet ontginnend en giftig zoals steenkoolhavens. Ze is levensbevestigend en verbindt ons opnieuw met het leven. Ze gaat ons helpen om ons weer op te nemen in de cycli van het leven en ons een eenheid te laten voelen tussen onszelf en de rest van het leven.’

‘Met een hernieuwd emotioneel kompas kunnen we dingen gaan doen met een hoge mate van motivatie en creativiteit die ik radicaal noem – een radicale anticipatie op een toekomst die het waard is om voor te leven.’

Toch zouden de huidige uitbuitende houding ten opzichte van de natuur, de werking van het consumentenkapitalisme en de tikkende klimaatklok je kunnen doen twijfelen of we inderdaad in staat zullen zijn om op tijd onze weg naar het Symbioceen te vinden. Wat geeft u vertrouwen dat we daar toch zullen komen?

‘Natuurlijk, de vereiste verandering is ingrijpend, maar het bewijs is overweldigend: we kúnnen veranderen. Maar dat moeten we snel doen. Echt, we hebben slechts twee opties: ziekte, ellende en de dood of het Symbioceen. Ik weet wel waar ik dan mijn energie in zou steken.’

‘We kunnen en moeten in actie komen om een nieuwe toekomst te creëren door onze emoties, wetenschap en technologie met elkaar in lijn te brengen. Deze toekomst, deze mooie toekomst is het Symbioceen, en ik zal hier aan werken voor de vogels en voor mijn kleindochter.’

‘Het is een flink karwei, maar ik kan niet wachten om aan de slag te gaan. Ik ben wat ongeduldig. En ik begrijp niet wat alle anderen ophoudt.’

Vertaling: Machiel van Zanten