Terwijl in de academische wereld de roep om minder en efficiënter proefdiergebruik luider wordt, trekt het Radboudumc de stekker uit een onderzoekscentrum dat zich daar hard voor maakte. ‘Dit voelt als een stap terug in iets waarin we voorop liepen.’

Vorige week maandag pleitte de voorzitter van de Vegan Student Association (VSA) in een opiniestuk nog voor minder proefdiergebruik. Ze schreef dat de universiteit vasthoudt aan ‘oude ideeën’ over dierproeven. Maar ze noemde ook een voorbeeld van vooruitgang: het Systematic Review Center for Laboratory animal Experimentation (SYRCLE). Saillant, echter: dat onderzoeksinstituut is net afgelopen maand ter ziele gegaan.

De Raad van Bestuur van het Radboudumc heeft het SYRCLE-team per 1 april boventallig verklaard, vertelt hoogleraar Evidence-based Laboratory Animal Science Merel Ritskes-Hoitinga, die het centrum in 2012 oprichtte. Wat dit betekent voor lopende projecten, moet de komende tijd nog blijken. Met de vier onderzoekers die er werkten is een werk-naar-werktraject gestart.

De 3V’s

De laatste jaren wordt in de wereld van het medicijnonderzoek steeds serieuzer gediscussieerd over de 3V’s: vervanging, vermindering en verfijning van dierproeven. Niet alleen omdat de Wet op de Dierproeven dit vereist, of uit medeleven met de proefkonijntjes of -ratjes, maar ook vanuit een besef dat een dier lang niet altijd een goed model is voor de mens. Terwijl sommigen zich buigen over vervangende innovaties als organs-on-chip stortte Ritskes-Hoitinga zich op de systematic review. Het is een methode waarbij je met je onderzoeksvraag niet direct het lab in duikt, maar eerst grondig uitzoekt wat er al over bekend is uit eerdere experimenten. Een uitgebreide literatuurstudie dus. Dat voorkomt dat een wetenschapper voortborduurt op wankel bewijs uit één studie of dierproeven opzet die anderen al tot in den treure hebben voorgekauwd, zoals volgens Ritskes-Hoitinga nu te vaak gebeurt.

‘We zagen een groter bewustwordingseffect dan ik had durven wensen’

Via SYRCLE maakte de hoogleraar zich sinds 2012 hard voor meer en betere systematic reviews. Zij en haar collega’s deden studies om de onderzoeksmethode te verbeteren en trainden talloze wetenschappers in binnen- en buitenland erin. Het klinkt misschien best logisch om zo’n literatuurstudie te doen, en in medische studies met mensen is het ook al decennialang goed gebruik, maar in preklinische studies met dieren opvallend genoeg nog amper. Ritskes-Hoitinga: ‘Ik hoor vaak de kritiek dat het veel tijd kost en niks oplevert, maar dat komt altijd van mensen die het nog nooit hebben gedaan. Het kan inderdaad al snel een jaar kosten, maar levert heel veel nieuwe inzichten op.’

Onderzoekers die zich er met begeleiding vanuit SYRCLE wel aan waagden, maakten daarna naar eigen zeggen bewustere keuzes in de opzet en uitvoering van hun dierenexperimenten. Soms kozen ze zelfs alternatieve methoden of kregen in ieder geval meer oog voor proefdiervrije innovaties. Dat bleek eind 2020 uit een interne studie van ZonMw, de landelijke overheidsinstantie waarvan SYRCLE subsidie ontvangt. ‘We zagen een groter bewustwordingseffect dan ik had durven wensen’, zegt Ritskes-Hoitinga, die zelf ook betrokken was bij de studie.

Ambassadeurs

Toch valt nu dus het doek voor SYRCLE. In september kreeg Ritskes-Hoitinga nog vijf jaar verlenging van haar hoogleraarschap, een maand later hoorde ze het besluit over haar onderzoeksgroep. Onbegrijpelijk vindt ze het, als ze kijkt naar wat ze afgelopen jaren hebben neergezet. ‘SYRCLE heeft een wereldwijd ambassadeurs-netwerk opgericht, van zo’n dertig tot veertig mensen die vanuit steden als Sydney en Stockholm de systematic review in proefdieronderzoek promoten. Het is een bewezen effectieve methode om vervangende alternatieven te ontwikkelen, dus doodzonde dat SYRCLE is opgeheven. Het voelt als een stap terug in iets waarin Radboud voorop liep.’

Jan Smit, decaan en vice-voorzitter van de Raad van Bestuur van het Radboudumc, kijkt daar anders tegenaan. Het bestuur erkent de belangrijke rol die SYRCLE heeft gespeeld in het ontwikkelen van de systematic review, maar het doel is nu bereikt. ‘De visie en methodiek is inmiddels ingebed in onze manier van werken en in ons onderzoek.’

‘Eerder toegezegde steun is plotseling met een jaar verkort en de overheadkosten ongemotiveerd verdubbeld’

De Raad verlangde dat SYRCLE meer externe subsidies zou verwerven. Dat is onvoldoende gelukt en reden om de onderzoeksgroep stop te zetten, stelt Smit. Maar die beslissing is volgens Ritskes-Hoitinga wel erg plotseling genomen. ‘We zijn inderdaad gevraagd zoveel mogelijk ons eigen geld binnen te halen, maar eerder toegezegde steun is plotseling met een jaar verkort en de overheadkosten ongemotiveerd verdubbeld, naar een derde deel van ons totale budget.’

Daarnaast was er volgens de hoogleraar een mondelinge afspraak om een grote Europese subsidiemogelijkheid van begin 2021 af te wachten. Ze had goede hoop daar kans op te maken, maar zover kwam het niet. ZonMw had al wel subsidieverlenging toegezegd, zegt Ritskes-Hoitinga: vijf ton voor de komende drie jaar. ‘Daar moeten we dus nog over in overleg, hoe dat nu verder gaat.’ Intussen heeft ze een bezwaar ingediend tegen het opheffingsbesluit van de Raad van Bestuur, die procedure loopt nog.