Vervuiling, klimaatverandering, bebouwing – door menselijk ingrijpen heeft de natuur het vaak zwaar te verduren. Sommige landen kennen daarom rechten toe aan de natuur. Hoe werkt dat precies? En is het een goed idee? Maandagavond organiseerde Radboud Reflects een lezing over het onderwerp. Vijf vragen aan rechtsfilosoof en spreker Sophia de Vries.

In 2017 werd de Nieuw-Zeelandse Whanganui de eerste rivier ter wereld die vervuilers voor de rechter kan slepen. Māori, de oorspronkelijke bewoners van Nieuw-Zeeland, vochten al jaren om rechten toe te kennen aan de rivier, die sterk vervlochten is met hun leven. ‘Die rivier heeft nu het recht om te zijn’, zegt rechtsfilosoof Sophia de Vries. ‘Dat is een bestaansrecht, zoals wij het recht op leven hebben. In de praktijk betekent dat onder andere dat de rivier geen bezit kan zijn – de Whanganui is van zichzelf – en dat je niet zomaar in kan grijpen in het ecosysteem. De belangen van de rivier worden altijd meegewogen.’

De Whanganui is een voorbeeld van een breder fenomeen: rechten toekennen aan de natuur. Dat gebeurt niet alleen in Nieuw-Zeeland, maar ook in Ecuador, Bolivia, India en de Verenigde Staten. Maandagavond gaf de De Vries bij Radboud Reflects een lezing over het onderwerp.

Moet je geen persoon zijn om rechten te hebben?

‘Nee hoor, dat is nergens voor nodig. Bedrijven hebben bijvoorbeeld ook rechten, terwijl ze geen wil hebben, niet kunnen bedenken wat hun is aangedaan en nota bene door onszelf zijn opgericht. En het leuke van rechten is dat we die ook zelf bedacht hebben. Dus als je maar graag genoeg wil, kun je er precies mee doen wat je voor ogen hebt. Je moet er alleen voor openstaan.’

Hoe zit dat in jouw vakgebied? Staan mensen er open voor, of vinden onderzoekers het een onrealistisch idee?

‘Het gros van de mensen vindt het eigenlijk maar een raar verhaal. Het is natuurlijk een grote omslag, daar moet je aan wennen. Zelf werk ik soms in een onderzoeksbubbel waarin praktisch iedereen een groot voorstander is van het toekennen van rechten aan de natuur. Aan de andere kant zijn er ook onderzoekers die het met ons eens zijn dat we de natuur moeten beschermen, maar die het onzinnig vinden om extra rechten toe te kennen. Die groep zegt: we hebben al genoeg juridische instrumenten. We kunnen vervuiling strafbaar stellen, beter handhaven, of de natuur beschermen op basis van het mensenrecht op een gezonde leefomgeving.’

Wat zou het dan toevoegen om rechten toe te kennen aan de natuur?

‘Het is een heel effectief middel. Stel dat er plannen op tafel liggen om een dam te bouwen in een rivier om stroom op te wekken. Normaal gezien kunnen mensen laten weten wat ze van zo’n plan vinden, en vervolgens worden allerlei factoren meegewogen: mensenrechten, de arbeidsomstandigheden van de mensen die de dam realiseren, de gevolgen voor omwonenden. Maar er zijn een heleboel andere wezens in de omgeving van die rivier die door niks en niemand worden beschermd. In Nieuw-Zeeland bleek het heel effectief om rechten toe te kennen aan de Whanganui: de rivier en haar ecosysteem worden op die manier altijd vertegenwoordigd in de besluitvorming.’

‘Filosofisch gezien is er ook een andere reden. Als we rechten aan je toekennen, zeggen we daar eigenlijk mee: je hebt een intrinsieke waarde. Ook de natuur heeft volgens sommigen een inherente waarde, en je zou kunnen zeggen dat de natuur daarom rechten verdient. Dat is natuurlijk een heel andere denkwijze, want we zien de natuur op dit moment vaak als iets functioneels. Als we de natuur rechten toekennen, moeten we ook de delen van de natuur beschermen die geen functie hebben voor mensen.’

De natuur kan niet voor zichzelf spreken. Hoe zou de representatie van een rivier of meer er in de praktijk uitzien?

‘Dat is inderdaad een extra obstakel. Maar bedrijven kunnen ook niet zomaar in hun eentje naar de rechter gaan. Net als kinderen, sommige mensen met een beperking, mensen met dementie, of mensen die in coma liggen. Zij worden ook vertegenwoordigd door iemand anders. Dus het principe van vertegenwoordiging is ons niet vreemd. Het moet alleen worden uitgebreid naar de natuur.’

Hoe zou een vertegenwoordiger bepalen wat de belangen van de natuur zijn?

‘Het is heel lastig om te bedenken wat de natuur wil. Wat goed is voor de wolf is bijvoorbeeld niet per se goed voor andere dieren. Ook niet voor de mens, die voelt zich misschien wel bedreigd door de wolf. Maar zulke botsingen zijn eigenlijk helemaal niet erg. Het is alsof we een beetje bang zijn geworden voor conflict in het recht, maar het recht is juist bedoeld om conflicten te stroomlijnen. Het haalt geen conflicten weg, maar leidt partijen in de goede richting.’