Hoe werkt het slavernijverleden door op het Curaçao van nu? Daar vertelt Rose Mary Allen deze week over in verschillende colleges. Ze is de allereerste 'Thinker in residence' van de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen.

Rose Mary Allen (74) studeerde in Nijmegen in een tijd dat de opleiding culturele antropologie was gehuisvest in barakken. De Thomas van Aquinostraat – inmiddels grotendeels gesloopt – was in de jaren zeventig nog in aanbouw. Allen was een van de studenten die van Curaçao naar de Waalstad kwamen vanwege de katholieke identiteit van de universiteit. Met haar diploma op zak keerde ze terug om bij de overheid te gaan werken. Pas toen ze daar vertrok, promoveerde ze aan de Universiteit Utrecht en sindsdien houdt ze zich bezig met de nasleep van het slavernijverleden op de Caribische eilanden.

Wat komt u in Nijmegen vertellen?

‘Hoe waardevol de mondelinge overlevering is met betrekking tot het slavernijverleden. Naast de geschreven bronnen zijn er de verhalen van de mensen zelf, daar heb ik onderzoek naar gedaan. Hoe werkte de slavernij door nadat die was afgeschaft? Curaçao had geen grote plantages, maar alleen kleintjes waar landbouwproducten zoals maïs op werden verbouwd.’

‘Na de afschaffing van de slavernij was het lastig voor voormalige tot slaaf gemaakten om land te verkrijgen voor het verbouwen van voedsel en het bouwen van een huis, omdat de meeste vruchtbare gronden in handen waren van plantage-eigenaren. Daarom bleven sommige vrijgelatenen bij hun eigenaren wonen onder het ‘paga tera’-systeem, waarbij ze verplicht waren om een aantal dagen per jaar onbetaald te werken in ruil voor een stuk land.’

‘Als iemand weigerde zich aan deze en andere verplichtingen te houden, bijvoorbeeld door elders te werken, kregen ze de ‘ora di porta’, wat betekende dat ze binnen 24 uur de plantage moesten verlaten en elders onderdak moesten vinden. Bijna de helft van de jonge mannen vertrok in de decennia na de emancipatie omdat er geen werk was op het eiland, en ook omdat ze het verleden achter zich wilden laten.’

Waar trokken de mannen heen?

‘Begin twintigste eeuw naar de Dominicaanse Republiek, en veel werden er gerekruteerd door Cuba. De migratie naar Nederland kwam pas veel later op gang, vanaf de jaren zestig. Maar bijvoorbeeld op Cuba werd de slavernij veel later afgeschaft dan op de Caribische eilanden, daar bestond de cultuur van racisme nog volop en werden de voormalige tot slaaf gemaakten uit Curaçao opnieuw gediscrimineerd.’

‘Toen ik begon aan mijn onderzoek, leefden sommige Curaçaose migranten nog. Ze waren oud, maar hun geheugen werkte. Een man vertelde me dat hij in Cuba in de trein zat – voor het eerst, want op Curaçao waren geen treinen – en een kopje koffie bestelde. Hij zag hoe zijn kopje daarna kapot werd gemaakt, om te voorkomen dat een witte reiziger eruit zou drinken. Het was een gevoelig onderwerp voor de mensen, maar door ze vaak te bezoeken won ik hun vertrouwen en kreeg ik toch de verhalen los.’

Hoe liep het af met deze migranten?

‘Sommigen bleven, zij bouwden een bestaan op met een vrouw en kinderen. Anderen keerden later terug naar Curaçao. Toen Shell in 1915 naar het eiland kwam voor de raffinage van olie die in Venezuela werd ontgonnen, waren er nauwelijks nog Curaçaoënaars die er konden werken. Er werden werknemers uit de regio geworven die zich er op hun beurt vestigden, onder meer uit Jamaica en Haïti. Zo bleef Curaçao een eiland van mensen die komen en gaan. Voor een antropoloog is het interessant om te kijken naar het effect van migratie op de ontwikkeling van de identiteit van een volk.’

Hoe werkt het beladen verleden nu nog door op Curaçao?

‘Een vraag die nu leeft is bijvoorbeeld hoe het slavernijverleden doorwerkt in de opvoeding van kinderen. Dat gebeurt soms nog met harde hand. Is dat een gevolg van de manier waarop mensen tijdens de slavernij werden behandeld?’

‘De laatste jaren is er heel veel belangstelling voor de geschiedenis. Het feit dat ik gevraagd ben als Thinker in Residence getuigt daar al van. De excuses van Mark Rutte in 2022 en vooral de vergiffenis van de koning zijn bij veel mensen op de Caribische eilanden in goede aarde gevallen. Alle aandacht voor het verleden heeft tot gevolg dat mensen worden gestimuleerd om erover te praten, terwijl het onderwerp vroeger werd gemeden. Heel lang was er een houding van vooruitkijken in plaats van terug. Wie zich bezighield met het onderwerp slavernij werd weggezet als een gefrustreerde activist. Maar wegstoppen is geen goede strategie, elkaar verhalen vertellen en de dialoog aangaan werkt beter.’