Onderzoek laat zien dat op dit moment veel proefdieronderzoek kwalitatief onder de maat is. De Nijmeegse hoogleraar Proefdierkunde Merel Ritskes-Hoitinga speelt een voortrekkersrol om daar wat aan te doen met standaardisering en het systematisch vergelijken van de resultaten. Hoe dat gaat, komt aan de orde op 9 en 10 februari tijdens het eerste internationale congres over dit thema, bij het eerste lustrum op van het 3R (3Rstaat voor Refinement, Reduction, Replacement) Research Center van het UMC St Radboud.

‘Als we proefdieren moeten gebruiken, laten we er dan voor zorgen dat het onderzoek waar ze aan bij dragen zo goed mogelijk is’ vindt Ritskes, die ook directeur is van het Nijmeegse Centraal Dierenlab.
’Helaas is het nu vaak zo dat er veel elementaire fouten worden gemaakt. Er wordt vaak niet geblindeerd en gerandomiseerd. Hierdoor worden conclusies getrokken die niet geldig zijn. Onvolledige verslaglegging maakt dat resultaten niet te vergelijken zijn met die van andere onderzoeken. Omdat de literatuurstudie verwaarloosd wordt en onderzoekers niet weten wat hun collega’s al hebben gemeten worden proeven onnodig herhaald.’

Overschatting van resultaten
‘Bovendien worden negatieve uitkomsten meestal niet gepubliceerd,’ zegt Ritskes. ‘Macleod heeft berekend dat hierdoor de effecten van geneesmiddelen dertig procent overschat worden. Dat is misleidend en kan gevaarlijk zijn.´ Professor Malcolm Macleod, klinisch neuroloog uit Edinburgh is de hoofdspreker op het congres over Systematic Reviews bij dierenonderzoek. Het congres wordt afgesloten door de vermaarde Sir Iain Chalmers, een van de oprichters van de Cochrane Collaboration, die zeer invloedrijk is geweest bij het verhogen van de kwaliteit van klinische proeven. Hij zal in Nijmegen een lans breken voor dezelfde kwaliteitstoename bij dierproeven.

‘Zoals we ze nu doen zijn dierproeven niet zo nuttig. Omdat we dierproeven doen om de effecten van behandelingen en medicijnen bij mensen te voorspellen, zou je willen dat de voorspellende waarde van dierproeven veel groter was. Ik denk dat dat kan door de proeven kwalitatief te verbeteren. Dat wil ik graag onderzoeken’ zegt Ritskes.

Wie de effecten van middelen tegen Alzheimer wil onderzoeken kan beter ratten dan muizen gebruiken, blijkt uit een Systematic Review uit Nijmegen

Profiteren van wat er al is
Er is een wereld te winnen door bestaand onderzoek systematisch te vergelijken voordat een nieuwe proef wordt gestart. ´In het klinische onderzoek is dat in redelijk korte tijd al gewoon geworden. De voordelen zijn evident. Je leert van de resultaten en fouten van anderen en je doet geen dubbele proeven. Door studies bij elkaar te leggen en de statistische berekeningen opnieuw uit te voeren kun je uitspraken doen op basis van grotere populaties.´
Ritskes geeft toe dat dergelijke ´Systematic Reviews´ gemakkelijker zijn voor klinische studies omdat die altijd volgens hetzelfde stramien worden gedaan. Bij fundamenteel onderzoek met proefdieren is dat lastiger, maar wel degelijk mogelijk.

Leren van elkaar
´Carlijn Hooijmans heeft hier net een Systematic Review afgerond naar de langetermijneffecten van visolie op de ziekte van Alzheimer. Bij patiënten is dit moeilijk te onderzoeken. In de dierexperimentele literatuur waren veel tegenstrijdige resultaten. Alles bij elkaar blijken in de hersenen van diermodellen de plaques tussen de zenuwcellen af te nemen en is er minder neuronale celdood bij knaagdieren die een groot deel van hun leven visolie krijgen. Maar alleen bij ratten kun je echt duidelijk laten zien dat dit ook effect heeft op het leergedrag en de cognitieve vermogens. In het vervolg is het dus aan te bevelen om dergelijke cognitieve tests uit te voeren met ratten in plaats van muizen.’

Weestand overwinnen
Kritiek krijgt de roep om Systematic Reviews ook. Het verbaast Ritskes niet. ‘We dringen aan op niet minder dan een cultuuromslag – dan krijg je altijd te maken met weerstand. Een van de meest gehoorde punten is dat het zoveel tijd en geld zou kosten. Ik denk dan: het doen van slecht of onnodig onderzoek waarvoor dieren worden gebruikt: dat is pas verspilling. Van geld én levens.’

Het Nijmeegse dierenlaboratorium is er de afgelopen jaren in geslaagd om de gebruikte aantallen proefdieren sterk terug te dringen (bijna 40 procent sinds 2005), zonder dat de wetenschappelijke productie hierdoor afnam.
Om de kwaliteit van dieronderzoek te stimuleren ontwierp de groep van Ritskes een – inmiddels bekroonde – Gold Standard Publication Checklist voor het adequaat ontwerpen en uitvoeren en rapporteren van proefdieronderzoek.