Vluchtelingen en Europa, het blijft een moeilijk huwelijk. Wegens geopolitieke spelletjes zitten momenteel duizenden migranten vast aan de Pools-Belarussische grens. In Heumensoord verblijven dan weer duizend Afghanen in een tentenkamp waar nauwelijks privacy is. ‘De Europese Unie mag niet wegkijken’, zegt hoogleraar Burgerschap en Migratierecht en Europarlementslid Tineke Strik.

Kort voor de winter is een nieuwe vluchtelingencrisis uitgebroken aan een Europese buitengrens. Oorzaak is de Belarussische dictator Aleksandr Loekasjenko, die begin deze maand moedwillig duizenden vluchtelingen uit Irak, Syrië en Afghanistan naar de grens met Polen stuurde, om op die manier druk uit te oefenen op de Europese Unie.

Daar zitten de vluchtelingen muurvast: terugkeren naar Belarus mogen ze niet en de zwaarbewaakte Poolse grens oversteken kunnen ze niet. De Poolse grenspolitie trakteerde hen al enkele malen op traangas en het waterkanon. ’s Nachts slapen de vluchtelingen buiten, in de vrieskou. Tien van hen zijn al overleden, volgens diverse media.

Chanteren

Wat kan Europa doen om deze en andere vluchtelingencrises op te lossen? Over dat onderwerp organiseert Radboud Reflects vanavond een discussie (zie kaderstuk, red.). Een van de sprekers is Tineke Strik, naast hoogleraar Burgerschap en Migratierecht aan de Radboud Universiteit ook Europarlementariër voor GroenLinks.

Die combinatie van beide functies vinden mensen soms verwarrend, geeft Strik aan. ‘De standpunten die ik inneem als hoogleraar, probeer ik daarom altijd zo goed mogelijk juridisch te onderbouwen’, zegt ze. ‘En waar het recht ophoudt, ga ik verder als Europarlementariër.’

‘Wat mij betreft komt er nooit meer een Moria’, zei u in september 2020 tegen Vox, refererend aan het destijds overbevolkte vluchtelingenkamp op het Griekse eiland Lesbos. Toch slaat de Europese Unie opnieuw een slecht figuur nu aan de Pools-Belarussische grens duizenden vluchtelingen vastzitten.

‘Niet alleen ik, ook de Europese Commissie zei dat dat er nooit een tweede Moria zou komen. Daar proberen we de Commissie aan te houden.’

‘Wat we nu aan de Pools-Belarussische grens zien, is al vaker gebeurd. Ook Turkije en Marokko hebben in het verleden migranten ingezet om druk uit te oefenen op de Europese Unie als geheel of op één lidstaat in het bijzonder. Als je geld geeft in ruil voor verantwoordelijkheid voor de opvang van vluchtelingen, ben je makkelijk te chanteren. Loekasjenko reageert hiermee op de sancties die de EU aan zijn regime heeft opgelegd en op het feit dat hij niet erkend wordt als winnaar van de verkiezingen in Belarus. Ook pakt hij Polen en Litouwen aan, die de vermoedelijke winnaars van die verkiezingen in Belarus hebben opgevangen. Door vluchtelingen naar de Poolse grens te sturen, wil hij paniek en verdeeldheid zaaien in de EU.‘

Hoe moet de Europese Unie dit probleem oplossen?

‘Op een geopolitieke manier. Afgelopen maandag zijn er nieuwe sancties aangenomen tegen luchtvaartmaatschappijen en herkomstlanden om geen migranten meer naar Belarus te sturen.’

De EU behandelt de vluchtelingen zelf niet bepaald vriendelijk. Traangas en het waterkanon zijn ingezet aan de Poolse grens. Tien vluchtelingen zijn zelfs overleden.

‘Dit is een humanitair drama waar iedereen van wegkijkt. Polen en Litouwen maken de migranten een tweede keer slachtoffer van het politieke conflict, en daarmee maken ze zich schuldig aan precies datgene wat ze Loekasjenko verwijten, namelijk het instrumentaliseren van mensen. Dat is heel kwalijk, want aan de grens van EU-landen moeten vluchtelingen de mogelijkheid hebben om asiel aan te vragen. Dat de Poolse grenspolitie hen terugduwt op het grondgebied van Belarus is in strijd met Europees recht. Ook andere landen van de EU schetsen in de eerste plaats het beeld van een oorlog met Belarus, maar kritisch zijn op Polen durven ze niet. Ze vergeten daarbij dat mensen nooit het slachtoffer mogen zijn van een conflict.’

‘Het terugduwen van vluchtelingen op het grondgebied van Belarus is in strijd met Europees recht’

‘De meeste vluchtelingen in het grensgebied zijn al op het grondgebied van de EU geweest. Dinsdag heeft het Europese Hof van Justitie Hongarije op de vingers getikt omdat ze de asielzoekers geen goede toegang tot een asielprocedure hebben geboden en iedereen terugsturen naar Servië. Er is een soort van straffeloosheid aan het ontstaan. Polen en Litouwen hebben hun wetgeving aangepast waardoor pushbacks (het terugsturen van asielzoekers zonder dat ze een asielaanvraag kunnen doen, red.) nu legaal zijn. Als je daar als Europese Commissie niets van zegt, dan heb je dit binnenkort in alle grenslanden van de EU.’

Waarom worden deze vluchtelingen niet op een eerlijke manier verspreid over de verschillende lidstaten van de Europese Unie?

‘Omdat het idee leeft dat alleen maar meer vluchtelingen zullen komen als je dat doet. Ik begrijp ook wel dat de EU wil laten zien dat deze georganiseerde migratie niet zonder meer kan leiden tot doorreizen. Maar je moet op zijn minst een hele goede asielprocedure inrichten aan de Pools-Belarussische grens. Daar kunnen alle lidstaten aan bijdragen met capaciteit, mensen en geld. Dan houd je je toch aan de regels, zonder dat iedereen zonder meer bescherming hoeft te krijgen. Tot nu toe hebben Polen en Litouwen nauwelijks asielzoekers gehad, dus in die zin hebben ze nog wat in te halen. Maar het moet wel geleidelijk en evenredig gaan, dus andere landen zullen bereid moeten zijn om een deel van de mensen die bescherming nodig hebben over te nemen.’

‘Een groot deel van de vluchtelingen bestaat uit mensen uit Irak. Tot nog toe krijgt ongeveer 40 procent van de Iraakse asielzoekers in Europa asiel. Je kan dus niet zonder onderzoek tegen die mensen zeggen dat ze rustig terug naar hun land van herkomst moeten keren. Syrische en Afghaanse asielzoekers kunnen sowieso niet terug.’

In augustus heroverden de Taliban Afghanistan, waarna vele duizenden Afghanen op de vlucht sloegen – onder andere naar Nederland. Zijn zij goed opgevangen in Nederland?

‘De evacuatie van Afghanen is heel traag op gang gekomen, veel mensen zijn buiten de boot gevallen. Er werd ook met twee maten gemeten: van sommige Afghanen waar Nederland een verantwoordelijk voor draagt mocht de hele familie meekomen, van anderen alleen het kerngezin.’

‘De evacuatie van Afghanen is heel traag op gang gekomen’

‘Maar Nederland is nog lang niet klaar wat betreft Afghanistan. We moeten eraan bijdragen dat mensenrechtenverdedigers, vrouwelijke rechters en andere mensen die gevaar lopen voor de Taliban een kans krijgen om te vluchten, bijvoorbeeld met een humanitair visum. In de buurlanden van Afghanistan kunnen zij niet terecht, want die onderhouden ook relaties met de Taliban. In Turkije ook niet. In de VS en Canada worden wel grote hoeveelheden vluchtelingen uitgenodigd, maar de EU blijft nog ver achter. Ik hoop dat Nederland daar een voortrekkersrol in gaat spelen, maar dan moet de visie compleet kantelen.’

In Heumensoord, vlakbij de Radboud Universiteit, worden duizend Afghaanse vluchtelingen opgevangen in een tentenkamp. Volgens een rapport van het College van de Rechten van de Mens en de Nationale Ombudsman moet er voor hen snel een structurele woonvoorziening worden gevonden, want op dit moment hebben ze geen enkele privacy. Wat is de juridische status van dit rapport?

‘Dat hangt ervan af of dat rapport zich baseert op de Europese Richtlijn voor de opvang van asielzoekers. Als het kamp in strijd is met deze normen, dan kunnen de vluchtelingen in principe een betere woonvoorziening juridisch afdwingen. In de Europese Richtlijn staat niet veel over privacy, dus het zou kunnen dat het College strengere normen hanteert dan de EU, en bijvoorbeeld een vergelijking maakt met andere opvangnormen in Nederland – dat heb ik zelf niet onderzocht. Ik hoop in ieder geval dat de regering met een reactie komt en dat de Kamer eisen stelt aan een snelle oplossing voor deze Afghanen, zeker nu de winter intreedt.’

‘Natuurlijk zijn deze rapporten wel gezaghebbend. Volgens deze instituties is de kwaliteit van de opvang in Heumensoord onder de Nederlandse maat. Nederland was de laatste vijftien jaar nooit voorbereid op een verhoging van het aantal asielzoekers, terwijl het dat makkelijk zou kunnen. Het is tekenend voor crises dat het COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers, red.) houtje-touwtje oplossingen moet bedenken om mensen niet op straat te laten slapen. Dat zou echt niet mogen.’