Jaarlijks overlijden er meer dan een miljoen mensen aan tuberculose. Door antibiotica-resistentie geneest een grote groep patiënten heel langzaam of niet. In het Radboudumc start een internationaal onderzoek naar zogeheten bacteriofagen als alternatieve therapie bij tuberculose.

Virussen die tuberculosebacteriën infecteren met als doel om die te doden. Deze zogeheten bacteriofagen kunnen binnenkort mogelijk bijdragen aan het succesvol behandelen van tbc, hoopt arts-microbioloog Jakko van Ingen. Onderzoekers van het Radboudumc werken mee aan een groot, internationaal onderzoek naar de bestrijding van deze infectieziekte.

Vroeger werd tuberculose (tbc) ook wel ‘consumptie’ genoemd, vertelt Van Ingen, die het onderzoek in Nijmegen leidt. ‘De klachten van tbc hangen af van waar de infectie in je lichaam zit, maar mensen worden echt opgevreten door die ziekte.’ Het gezicht van de arts-onderzoeker staat ernstig als het gaat over de verwoestende werking van deze infectieziekte op de mens.

‘Je hebt grote groepen tuberculosepatiënten voor wie geen goede antibiotische behandeling meer is’

‘Patiënten voelen zich heel belabberd en ontzettend moe. Als de longen zijn aangedaan hoesten ze veel slijm op, soms ook bloed.’ Ook een typisch tuberculose-symptoom volgens Van Ingen: het immuunsysteem is zo hard aan het werk dat de patiënt zich helemaal leegzweet in de nacht. ‘En dan niet van “goh, ik zweet een beetje”, maar het bed is drijfnat, meerdere keren per nacht. En patiënten blijven maar afvallen, er valt niet tegenop te eten.’

Resistent tegen antibiotica

In het Radboudumc Expertisecentrum voor Tuberculose ziet Van Ingen als arts-microbioloog regelmatig tbc-patiënten. Vanuit heel Nederland komen mensen naar het expertisecentrum om behandeld te worden. ‘Vooral als hun tuberculosebacterie resistent is tegen de gangbare antibiotica óf als de patiënt de gangbare antibiotica niet verdraagt, komen ze naar Nijmegen’, vertelt Van Ingen.

Tuberculose, zo legt de onderzoeker uit, wordt meestal behandeld met een combinatie van vier verschillende antibiotica over een periode van zes maanden. Antibiotica vallen alle bacteriën aan en zijn daardoor zeer effectief bij infectieziekten zoals tbc.

Vanaf de jaren negentig ontstond in verschillende delen van de wereld echter het probleem van antibioticaresistentie. ‘Voor die resistente vormen van tuberculose zijn inmiddels wel nieuwe antibiotica gevonden, maar ook daartegen wordt de bacterie alweer resistent. Daardoor heb je ondertussen grote groepen tuberculosepatiënten, onder andere in Zuid-Afrika, voor wie geen goede antibiotische behandeling meer is.’

Dankzij een subsidie van een miljoen euro van de Bill and Melinda Gates Foundation, is er nu geld voor onderzoek naar een mogelijke oplossing voor dit probleem: bacteriofagen. Van Ingen leidt de Nijmeegse tak van het onderzoek, dat wordt geleid door onderzoeksinstituut TASK (Zuid-Afrika). De andere deelnemende centra zijn de Universiteit van Pittsburgh en het Seattle Children’s Research Institute.

U spreekt van grote groepen tbc-patiënten waarbij antibiotica niet aanslaan, over hoeveel mensen gaat het?

‘Wereldwijd lijden ongeveer tien miljoen mensen aan tbc. Ongeveer 200.000 daarvan hebben een hele resistente vorm van tuberculose. Voor hen is er nu dus geen goede behandeling meer. Daarnaast is er de groep bij wie de bacterie misschien nog wel te bestrijden valt met bepaalde antibiotica, maar waar de patiënt die middelen zelf niet verdraagt door allergie of bijwerkingen.’

Wat betekent dit concreet?

‘Dat deze mensen niet genezen van de ziekte. Een groot deel zal daar uiteindelijk aan overlijden. Niet genezen betekent bovendien dat patiënten anderen kunnen besmetten.’

Wat zijn bacteriofagen eigenlijk?

‘Virussen die bacteriën infecteren. Als een faag zich eenmaal in een bacterie heeft genesteld, laat die zichzelf door de bacterie vermenigvuldigen totdat de bacterie, poef, als een soort waterballon knapt. Daarna komen de bacteriofagen weer vrij en gaan ze op zoek naar de volgende bacterie om te doden.’

Dat klinkt best eng. Kan er uit zo’n virus niet opeens een gekke ziekte ontstaan?

‘Nee, zo’n bacteriofaag kan echt alleen maar één specifieke bacterie te lijf gaan. Het is eigenlijk een soort matchmaking, die ene faag past precies bij een bepaalde bacterie om te infecteren en dood te maken. Met een ander type bacterie die voorbij zwemt kan zo’n faag helemaal niks.’

Waarom zijn bacteriofagen mogelijk zo’n goed middel om tbc aan te pakken?

‘Het nadeel van faagtherapie is dat je bij veel infecties moet zoeken naar de juiste fagen die aanslaan bij een specifieke ziekmakende bacterie. Van sommige bacteriesoorten zijn immers ontelbaar veel varianten, of ‘stammen’. De tuberculosebacterie kent weinig variatie, alle soorten lijken op elkaar. Dus kan één enkele faag heel veel verschillende stammen aanvallen.

‘We geven een week lang die bacteriofagencocktail en houden elke dag bij hoeveel bacteriën er nog leven ‘

‘Onderzoekers aan de Universiteit van Pittsburgh ontwikkelden een faagcombinatie die in het laboratorium reageerde op de belangrijkste varianten van Mycobacterium tuberculosis. We denken dat we hiermee een combinatie van fagen te pakken hebben waarmee we de meeste tuberculosepatiënten kunnen behandelen. Wij gaan die bevindingen nu verder testen.’

Hoe ziet het onderzoek in Nijmegen er de komende tijd uit?

‘Het einddoel is om met die cocktail van bacteriofagen echte patiënten te behandelen. Maar voordat we zover zijn, moeten we nog een aantal zaken afvinken. Want hoe reageren de bacteriofagen op de verschillende omstandigheden waarin een tbc-bacterie zich kan bevinden? Dat gaan we heel concreet onderzoeken in het lab.’

Kunt u daarvan een voorbeeld geven?

‘Een tbc-infectie sloopt bijvoorbeeld iemands longweefsel. Weefsel dat dood gaat wordt week en zuur. We weten dat tbc-bacteriën zich anders gaan gedragen als zij in zo’n zuur milieu zitten. In het lab bootsen we deze situatie na en kijken we of de faagtherapie dan nog steeds effectief is. Gaat die bacterie nog steeds dood als we er een bepaalde bacteriofaag op afsturen?’

En als alle vinkjes gezet zijn?

‘Dan volgt er onderzoek met muizen in Seattle. Zelf ben ik geen voorstander van dierproeven, maar het is wel belangrijk om goedkeuring te krijgen om deze behandeling op mensen met tuberculose uit te proberen. Die eerste klinische studies met patiënten zullen in Kaapstad plaatsvinden. De faagtherapie is dan een aanvulling op de bestaande antibioticabehandeling, geen vervanging.’

‘Het is dus niet zo dat we zeggen: “Jij hebt die antibiotica helemaal niet nodig, je krijgt gewoon lekker die virusjes en alles komt goed”. We geven een week lang die bacteriofagencocktail en houden elke dag bij hoeveel tuberculosebacteriën er nog leven in het slijm dat die patiënt ophoest. Als we dan zien dat die hoeveelheid sterk daalt, dan weten we dat de bacteriofagen werken en kunnen verder onderzoek doen.’

Wat is het scenario waarop u hoopt?

‘Dat die cocktail van bacteriofagen straks echt werkt bij mensen en dat er zo een middel beschikbaar komt dat heel weinig kost. Want het zijn gewoon virussen, je kan ze opkweken en voor heel weinig geld wereldwijd beschikbaar maken.

‘Vooral voor die patiënten bij wie het nu zo moeilijk is om bijvoorbeeld drie goede antibiotica te vinden kun je dan zeggen “nou, voor jouw tuberculose hebben we eigenlijk nog maar twee goede antibiotica nodig en dan doen we de bacteriofagencocktail er als derde bij”. Gezamenlijk kunnen we dan die tbc toch gewoon succesvol behandelen.’

Hoeveel mensen zouden daar baat bij hebben?  

‘Dan heb je het toch over honderdduizend mensen per jaar.’