Onderzoek dat met belastinggeld wordt gefinancierd, mag vanaf 2020 niet meer gepubliceerd worden in tijdschriften die abonnementsgeld vragen. Wetenschappers van de Radboud Universiteit vinden het een goede zaak, maar 'er is nog voldoende werk aan de winkel'.

Vanaf 1 januari 2020 moeten alle publicaties die voortkomen uit financiering van de Nederlandse wetenschapsfinancier NWO verplicht in open access tijdschriften worden gepubliceerd. Met dat plan kwam Coalition S, een internationale groep van elf onderzoeksfinanciers binnen de EU waaronder NWO, vandaag op de proppen. Een stap in de goede richting, vinden drie wetenschappers van de Radboud Universiteit.

Theo Rasing, hoogleraar experimentele natuurkunde:

‘De ontwikkeling naar open access is al een tijdje bezig binnen NWO en ook in Brussel – iedereen met een ERC wordt verzocht om open access te publiceren. Dat betekent dat je artikel gratis toegankelijk is, maar niet dat je het gratis kunt publiceren. De kosten worden gewoon verlegd: niet de lezer, maar de auteur betaalt. In het budget van je onderzoeksgroep moet je tegenwoordig rekening houden met de publicatiekosten en die zijn, zeker voor sommige bladen, aanzienlijk. Vaak gaat het om bedragen van meer dan 1.000 euro voor een publicatie. Op het totaal van de kosten van onderzoek is dat niet heel veel, maar het is wel een consequentie van deze ontwikkeling.’

‘In mijn vakgebied, de experimentele natuurkunde, plaatsen onderzoekers hun artikelen vaak al voor publicatie op ArXiv, zonder de mooie lay-out van een blad als Nature of Science. Zo worden de artikelen meer toegankelijk, ook al worden ze naderhand elders gepubliceerd. Er wordt dus vaak op een pragmatische manier mee omgesprongen.’

‘Een heleboel laboratoria in opkomende landen die minder budget hebben, krijgen nu gemakkelijker toegang tot de nieuwste wetenschappelijke resultaten, zonder dat ze daar abonnementsgeld voor moeten betalen. Enkele jaren geleden zat ik een tijdje in een bibliotheekcommissie. Omdat de abonnementskosten zo hoog zijn, ben je meestal bezig met de vraag: welk abonnement gaan we nu opzeggen? Commerciële uitgevers zoals Elsevier en Springer verdienen nu eenmaal veel geld aan de publicatie van wetenschappelijke artikelen. Wij als wetenschappers doen niet enkel het onderzoek, we zitten vaak ook in editorial boards. Dat doen we allemaal gratis. Gratis toegankelijk: het is maar hoe je het bekijkt.’

Heleen Murre-van den Berg, directeur instituut voor Oosters Christendom:

‘Hoe meer officiële organen er voor open access pleiten, hoe beter. Toch zijn er nog veel hordes te nemen. Voor kleinere uitgevers met andere businessmodellen is het moeilijk om naar open access over te schakelen. In mijn vakgebied zijn verzamelbundels, waarin de bijdragen aan een congres worden verzameld, heel belangrijk. Als editor moet je 6.000 à 7.000 euro betalen om zo’n bundel open access te maken, wat de kosten voor een congresorganisatie stevig doet stijgen. Maar als ik zelf een artikel schrijf voor zo’n bundel, heb ik niet de garantie dat mijn artikel open access wordt. Hoe meer Europese regelgeving er komt, hoe beter.’

‘Voor onze vaktijdschriften is open access echt cruciaal, omdat onze auteurs daarmee een veel groter publiek zouden bereiken. We hebben veel lezers in landen die niet altijd goede bibliotheken hebben. Met open access kunnen we bovendien veel lezers bereiken die zelf geen wetenschapper zijn. Toch zijn de kosten vaak nog een ingewikkeld plaatje. Zelf zit ik in de redactie van een internationaal tijdschrift in een klein vakgebied, waarvan veel auteurs niet aan grote universiteiten met veel financiering werken. Als wij hen om een bijdrage zouden vragen, zouden er veel moeten afhaken. Dat willen we koste wat kost voorkomen.’

Eric Maris, universitair hoofddocent sensomotorische neurowetenschappen, Donders Instituut:

‘Heel wat uitgevers zijn de laatste decennia beursgenoteerde bedrijven geworden die zoveel mogelijk geld willen verdienen. Dat heeft tot excessen geleid, die onder andere mogelijk gemaakt zijn door de machtspositie die deze uitgevers verworven hebben. Bijvoorbeeld, een commerciële uitgever zoals Elsevier heeft op dit moment het copyright op de artikelen die in zijn tijdschriften worden gepubliceerd. Toptijdschriften zoals Nature en Science hebben een iets ander business model, dat mogelijk gemaakt wordt door hun sterke merknaam. Daardoor zijn ze in een positie om exorbitant hoge subscription fees te vragen aan de bibliotheken. De focus op winstmaximalisatie past niet bij de taak van de wetenschappelijke uitgeverijen: artikelen van wetenschappelijk onderzoek zo efficiënt mogelijk verspreiden voor een zo breed mogelijk publiek. Daarvoor hebben ze het copyright niet nodig; dat kan best blijven bij de wetenschappers of de kennisinstellingen waarvoor zij werken.’

‘Binnen neurowetenschappen worden de meeste artikelen vandaag nog niet in open access tijdschriften gepubliceerd. Het bekendste open access neuroscience tijdschrift is eNeuro, uitgegeven door een beroepsorganisatie, The Society for Neuroscience. Die organisatie heeft daarnaast ook een subscription tijdschrift, The Journal of Neuroscience. Beide tijdschriften worden dus uitgegeven door een non-profit organisatie, maar slechts één ervan is open access.’

‘Neptijdschriften proberen misbruik te maken van de open access beweging’

‘De toetreding van NWO tot de internationale coalitie voor open access is een stap in de goede richting, maar er zijn nog problemen. Denk aan de neptijdschriften die proberen misbruik te maken van de open access beweging:  omdat ze betaald worden voor elk artikel dat ze op hun webserver plaatsen kiezen die tijdschriften ervoor om nauwelijks kwaliteitscontrole toe te passen. Dat moeten we bestrijden. Tijdschriften moeten geëvalueerd worden op de grondigheid van hun kwaliteitscontrole. Er is dus nog voldoende werk aan de winkel.’

Morgen op voxweb.nl: een interview met oud-collegevoorzitter Gerard Meijer, die namens de Nederlandse universiteiten de onderhandelingen voerde met onder meer uitgever Elsevier over open access.