Nijmeegse bestuurders en inwoners profiteerden enkele eeuwen lang van de slavernij. Dat blijkt uit onderzoek van de Radboud Universiteit naar het koloniale slavernijverleden van Nijmegen. De huidige universiteitscampus ligt bovendien op het terrein van een vroegere VOC-bestuurder, voormalig burgemeester Adam Jacob Smits.

Veel onderzoek naar de slavernijgeschiedenis van Nijmegen was er niet gedaan, concludeerden de Nijmeegse historici Coen van Galen en Joris van den Tol toen ze de opdracht kregen van de gemeente om het Nijmeegse koloniale slavernijverleden te onderzoeken.

Samen met junior onderzoekers Lianne Wilhelmus en Luc Meijboom onderzochten ze de belangen en functies die Nijmeegse bestuurders hadden tussen 1596 en 1873, daaruit bleek een sterke verbondenheid met de koloniale economie en de daarbij horende slavernij. Ze schreven een boek dat open access beschikbaar is. De verkorte publieksversie wordt in de stad verspreid.

Nijmeegse oligarchen

‘Je moet het bestuur in die tijd zien als een soort van oligarchen’, legt Joris van den Tol uit. ‘De burgemeester en de raad behartigden hun eigen economische belangen en die van hun familie via bestuursfuncties.’ Ondanks dat Nijmegen niet aan zee lag, had de stad wel een belangrijke rol binnen het kolonialisme, vertelt Coen van Galen.

‘Nijmegen was de belangrijkste stad van het meest vooraanstaande gewest van de Nederlandse Republiek. Daarmee leverden ze ook voorzitters van commissies in de Staten-Generaal en konden ze bewindhebber worden bij de VOC en WIC.’ De bewindhebbers waren bestuurders binnen de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en West-Indische Compagnie (WIC), en traden op als schakel tussen de Staten-Generaal en deze handelsorganisaties.

Suikermolens

Bij gebrek aan biografische informatie over de Nijmeegse bestuurders, doken de onderzoekers in de notulen en handelsinformatie. Daar vonden ze bijvoorbeeld de verkoop van ossen en hout aan de WIC en VOC. ‘Hout werd gebruikt voor de schepen en de ossen werden verscheept naar de plantages om suikermolens te laten draaien’, aldus Van den Tol.

Ossen afkomstig uit Nijmegen werden verscheept naar de plantages om suikermolens te laten draaien.

‘Nijmegen was een doorvoerstad. De goederen die in het westen van Nederland aan land kwamen, werden via Nijmegen naar Duitsland doorgevoerd. En dat geldt ook andersom voor de export.’

‘Dat zorgde voor verwerkingsindustrie in Nijmegen die waarde toevoegt aan goederen om ze voor meer geld weer door te voeren. Zo vinden we Franse vluchtelingen die in Nijmegen een lakenhandel beginnen en door de gemeente worden geholpen aan kinderarbeid uit weeshuizen.’

Pamfletten tegen afschaffing van slavernij

Er werden in de stad geen vraagtekens bij slavernij gezet, zag Van Galen. ‘Er is in de Republiek wel discussie over, zeker tijdens de Tachtigjarige Oorlog, maar in Nijmegen komen we dat niet tegen.’ Joris van den Tol: ‘In de Nijmeegse kranten en pamfletten vind je juist artikelen die tegen de afschaffing van de slavernij zijn en uit de berichtgeving blijkt dat iedereen tot op detailniveau op de hoogte is van wat er in Suriname gebeurde.’

Inwoners van Nijmegen waren op de hoogte van wat er in Suriname gebeurde

Slaafgemaakten waren ook in Nijmegen te vinden. Ze kwamen mee met mensen die vanuit de koloniën naar Nijmegen verhuisden. Omdat in Nederland slavernij verboden was, waren ze officieel vrij, maar het is de vraag of ze dat wisten. Er zijn in ieder geval drie gevallen bekend van slaafgemaakten in Nijmegen. Een van hen is Sedin die van het Indonesische eiland Madura kwam. Hij kwam mee als bediende van de Nijmeegse familie Van der Zwaan.

Economische belangen

Bekende regentenfamilies als Singendonck, Sweers, Engelen en Swaen profiteerden van de economische activiteiten rondom slavernij, ook hadden ze aandelen in koloniale plantages. De onderzoekers vonden het belangrijk deze verwevenheid te laten zien. ‘Dit is een andere kijk op de Nijmeegse geschiedenis die hopelijk meer navolging krijgt’, zegt Coen van Galen.

Het boek van de onderzoekers staat vol met de voorbeelden van de politieke en economische belangen van de Nijmegenaren. Maar ook met Nijmegenaren die hun geluk gingen beproeven in de koloniën. Sommigen op hoge posities, anderen als soldaat. Er bleek zelfs een VOC-schip te zijn met de naam Nijmegen. Deze voer naar Azië maar leed vlak voor terugkeer in Nederland schipbreuk.

Landgoed Heyendaal

Het uitzoekwerk zorgde ook voor een geografische link met de universiteitscampus. Adam Jacob Smits (1685-1742) was bijna dertig jaar schepen (bestuurder) in Nijmegen en twee keer burgemeester. Ook was hij namens Gelderland bewindhebber bij de WIC en VOC. Hij investeerde in de compagnies en kreeg het voor elkaar dat een van de schepen van de compagnie naar zijn heerlijkheid Horssen werd vernoemd. Smits was ook eigenaar van landgoed Heyendaal dat hij uitbreidde met heidegrond en bos. Nu ligt op deze plek de campus en het ziekenhuis.

Het onderzoek biedt aanknopingspunten voor veel vervolgonderzoek. Naar de activiteiten van de voormalige burgemeesters, maar ook de rol van de adel in het geheel zou verder onderzocht kunnen worden, zegt Van Galen. Hij besluit: ‘En natuurlijk ben ik benieuwd naar de op- en aanmerkingen van de stadshistorici over dit boek.’

Het onderzoek is woensdagavond 19 maart overhandigd aan burgemeester Hubert Bruls. ‘De conclusies van het onderzoek zijn indringend. De kou slaat je om het hart als je hoort wat mensen elkaar hebben aangedaan, ook vanuit onze stad’, aldus Bruls in een persbericht. Voor inwoners wordt later dit jaar een lezing en gesprek over koloniale slavernij georganiseerd.