In de Verenigde Staten ging deze week de documentaire 'I pastafari' in première. Behalve mensen met een vergiet op het hoofd, komen wetenschappers zonder hoofddeksel aan het woord. Rechtsfilosoof Derk Venema is een van hen. ‘Ik hoop dat de film discussie oproept. Wat is religie?’

Derk Venema kijkt niet op van een vergiet meer of minder. Al een paar jaar staat hij Nederlandse studenten bij die zich pastafariër noemen en met hun heilige hoofddeksel op een rijbewijsfoto willen. Als gemachtigde voert hij het woord tijdens rechtszittingen. De zaak van de Nijmeegse rechtenstudent Mienke de Wilde voerde hij tot aan de Raad van State. Momenteel ligt er een verzoek bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens om de zaak in behandeling te nemen. ‘Ik heb niet getwijfeld of ik zou meewerken aan de film’, zegt hij. ‘Ik sta volledig achter de idealen van de Kerk van het Vliegend Spaghettimonster.’

Zijne Noedeligheid

Zo vanzelfsprekend is dat niet. Er zijn genoeg juristen die vinden dat je je beter met serieuzere zaken kunt bezighouden. En een rechter, die kan zijn tijd nuttiger besteden dan luisteren naar grapjassen die zich volgelingen noemen van Zijne Noedeligheid.

Rechtsfilosoof Venema ziet dat anders. ‘Het gaat om fundamentele vragen. Wat is religie? Wie stelt dat vast? Hoe stellen ze dat vast? Is het überhaupt nuttig dat een religie eerst erkend moet worden voor de religie op bepaalde rechten aanspraak kan maken? En is het zinnig om burgers aparte rechten te verlenen op basis van die religie?’

‘Omdat je nu eenmaal een geloof aanhangt, mag je blijkbaar onaardige dingen zeggen over andere groepen’

Even terug naar het begin. Derk Venema werkte een jaar of vier geleden als docent aan de Nijmeegse juridische faculteit. De Kerk van het Vliegend Spaghettimonster was in opkomst in Nederland en sprak hem meteen aan. Venema vroeg zich al langer af waarom het gelegitimeerd is je te verschuilen achter je religie als je bijvoorbeeld beledigingen uit aan het adres van homo’s. ‘Alsof je geen eigen verantwoordelijkheid hebt. Roep “ja maar ik denk zo vanuit mijn geloof” en er wordt gereageerd met een bepaalde vanzelfsprekendheid en een bepaald respect. Omdat je nu eenmaal een geloof aanhangt, mag je blijkbaar onaardige dingen zeggen over andere groepen.’

De Kerk van het Vliegend Spaghettimonster stelt die vanzelfsprekendheid ter discussie: als we nu eens niet geloven in God of Allah, maar in een spaghettimonster, wie zegt ons dan dat wij geen echte gelovigen zijn en bepaalde privileges verdienen?

Onorthodoxe dingen

Venema adviseerde de studenten in hun juridische strijd voor erkenning. En toen hem werd gevraagd mee te werken aan een documentaire van de Amerikaanse filmmaker Mike Arthur, zei hij volmondig ja. Intussen is hij geen medewerker meer van de rechtenfaculteit, maar studeert hij voor leraar Duits aan de docentenacademie. Daarnaast geeft hij les op een middelbare school.

Het feit dat hij nu niet meer in dienst is van de universiteit, maakte zijn optreden in de documentaire makkelijker, zegt hij. ‘Het mooie van een universiteit is dat er verschillende mensen samen onderzoek doen en tot inzichten komen. Maar aan de andere kant werkt die context als een soort rem wanneer je onorthodoxe dingen wilt doen. Je vraagt je af of je mensen ermee voor het hoofd stoot en houdt rekening met collega’s die het onzin vinden. Toen ik los was van de universiteit, voelde ik me veel vrijer.’

Nu is hij Derk Venema, en niet meer Derk Venema van de Radboud Universiteit. In de film legt hij uit waarom hij vindt dat er sprake is van ongelijke behandeling wanneer je pastafariërs niet dezelfde rechten geeft als andere gelovigen. Als een hoofddoek of tulband is toegestaan op een pasfoto voor een officieel document, zouden dezelfde regels moeten gelden voor een vergiet. Het is volgens de rechtsfilosoof niet aan een rechter om te bepalen of een religie een ‘echte’ religie is, of satire. ‘Ik hoop dat de film discussie oproept.’

Artikel 23

Het thema is en blijft actueel, volgens Venema. ‘Als in de kranten staat dat het niet zo goed lijkt te gaan met sommige islamitische scholen – denk aan het Haga – vragen mensen zich opeens af waarom die scholen er eigenlijk moeten zijn. Nou, omdat we artikel 23 hebben in onze grondwet: je mag een school stichten op basis van je eigen religieuze grondslag. Maar je kunt je inderdaad afvragen hoe zinnig dat is. Als de overheid onderwijsinstellingen financiert, vind ik dat dat los zou moeten staan van religie.’

Afgelopen week ging de documentaire in première op het filmfestival van Nashville. Pikant, want in datzelfde Nashville werd in 2017 de controversiële Nashville-verklaring opgesteld. Daarin staat onder meer dat een goede christen, vanuit zijn religie, homoseksualiteit altijd dient af te wijzen. Precies die redenatie stelt de Kerk van het Vliegend Spaghettimonster aan de kaak.

De film I Pastafari wordt dit jaar op verschillende filmfestivals in Amerika gedraaid. Maker Mike Arthur hoopt ook op vertoningen in Europa. Behalve Derk Venema komt de Nijmeegse jurist en hoogleraar Roel Schutgens aan het woord in de film. Rechtenstudent Mienke de Wilde wordt door de camera gevolgd tijdens de rechtszaak die ze in Nederland voerde om erkenning te krijgen voor haar religie en het dragen van haar vergiet.