Nieuwsuur onthulde deze week dat het Ministerie van Justitie onderzoek naar het eigen softdrugsbeleid dusdanig heeft beïnvloed dat de resultaten gunstig waren voor de koers van de minister. In de uitzending doken ook publicaties op van de Nijmeegse hoogleraar Piet Hein van Kempen en zijn collega Masha Fedorova. Van Kempen reageert: ‘Wij hebben in alle vrijheid ons onderzoek gedaan.’

Nieuwsuur kwam woensdagavond met een ontluisterende onthulling: het Ministerie van Justitie heeft meermaals druk uitgeoefend op onafhankelijke onderzoekers om rapporten over het softdrugsbeleid te herschrijven. Hoge ambtenaren droegen wetenschappers van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC) zelfs op conclusies dusdanig aan te passen dat het beleid van de minister ondersteund werd. Onwelgevallige passages moesten worden geschrapt.

Nieuwsuur-journalist Bas Haan werd op het spoor van deze misstanden gezet door een klokkenluider. De vrouw, een medewerkster van het WODC die zich bezighield met onderzoek naar het Nederlandse softdrugsbeleid, had al verschillende keren aan de bel getrokken, maar werd nooit gehoord. Het WODC ligt nu zwaar onder vuur.

De politieke bemoeienis beperkte zich niet tot het onderzoek dat het WODC zelf uitvoert, blijkt uit de reportage. Het bureau besteedt ook opdrachten uit, en ook in die gevallen is sprake geweest van politieke beïnvloeding. Zo ook bij een uitbesteding die door onderzoekers van de Radboud Universiteit is uitgevoerd. Voordat de opdracht op het bureau belandde van de Nijmeegse onderzoekers, bemoeide toenmalig minister van Justitie Ivo Opstelten zich persoonlijk met het formuleren van de opdracht, ‘om het gewenste resultaat veilig te stellen’, zo meldt Nieuwsuur.

‘Onderzoeksopdrachten vanuit de maatschappij zijn altijd gestuurd’

Het ging om een studie uit 2014 naar de ruimte die de internationale drugsverdragen van de Verenigde Naties bieden voor de regulering van wietteelt door overheden. Die werd uitgevoerd door de strafrechtjuristen Piet Hein van Kempen en Masha Fedorova. De uitkomst was: internationale verdragen bieden géén ruimte voor gereguleerde wietteelt. Het was een conclusie die de minister munitie gaf om zijn beleid in de Tweede Kamer te verdedigen.

Vrijheid

Zijn Van Kempen en Fedorova ook politiek beïnvloed? Nee, verzekert Van Kempen. Als er sturing heeft plaatsgevonden, bleef die beperkt tot het ‘voortraject’: het opstellen van de opdracht, met daarin de onderzoeksvraag, en het zoeken van een onderzoeksinstituut of universiteit. De Nijmeegse onderzoekers kregen géén instructies over wat de resultaten moesten zijn. ‘We hebben het onderzoek in volledige onafhankelijkheid en wetenschappelijke vrijheid gedaan’, aldus hoogleraar Van Kempen. ‘Als dat niet het geval was geweest, hadden we de opdracht nooit aangenomen.’

Van Kempen wil niet reageren op de volledige uitzending van Nieuwsuur aangezien hij niet weet wat er zich bij het WODC heeft afgespeeld, maar wel op zijn eigen onderzoek. Zou hij, met de kennis van nu – als Van Kempen had geweten dat minister Opstelten zich met de onderzoeksopdracht had bemoeid – de opdracht van het WODC weer hebben aangenomen? ‘Dat is een vraag die niet zomaar te beantwoorden is, omdat dit afhangt van de precieze omstandigheden. Op zichzelf zijn onderzoeksopdrachten vanuit de maatschappij altijd gestuurd. Wanneer de onderzoeksvraag in onze ogen zinvol is en wij die vraag in wetenschappelijke vrijheid en onafhankelijkheid kunnen beantwoorden, zijn er in beginsel geen redenen om het onderzoek niet te doen.’

Gemeenten

Twee jaar later, in 2016, publiceerden Van Kempen en Fedorova een nieuw onderzoek over hetzelfde onderwerp, met een ogenschijnlijk diametraal andere conclusie. Die luidde: overheden kunnen, op basis van de zogenoemde positieve mensenrechtenverplichtingen, in sommige gevallen wél gereguleerde wietteelt toestaan. Opdrachtgever van dit onderzoek was een groep gemeenten (waaronder Nijmegen), terwijl het Ministerie van Justitie in het eerste onderzoek opdrachtgever was.

‘De andere uitkomst had te maken met een andere onderzoeksvraag’

Is het niet gek dat met een andere opdrachtgever ook de uitkomst van het onderzoek verandert? Gemeenten willen graag dat gereguleerde wietteelt tot de opties behoort. Zij willen af van overlast van drugscriminelen – hiermee stonden ze lijnrecht tegenover voormalig minister Opstelten.

Van Kempen zegt dat de gemeenten zijn onderzoek niet stuurden. ‘De andere uitkomst had te maken met een ander perspectief en een andere onderzoeksvraag. De conclusies stonden vooraf niet vast. Het had net zo goed anders kunnen zijn. Dat hebben we ook van meet af aan tegen de opdrachtgevers gezegd.’

Dat de gemeenten bij Van Kempen en Fedorova aanklopten om een nieuw onderzoek te doen naar de mogelijkheden om wietteelt te reguleren, is geen toeval. ‘Bij de presentatie van het eerste onderzoek in 2014 hebben wij duidelijk aangegeven dat een ander perspectief, namelijk die van de mensenrechten en de plicht van de overheid om zijn burgers te beschermen tegen criminaliteit, mogelijk tot andere resultaten zou leiden. Dat hebben mensen die niet blij waren met de conclusie van het eerste onderzoek blijkbaar opgepikt.’

Feit is dat Van Kempen en Fedorova de discussie over het Nederlandse softdrugsbeleid met hun tweede onderzoek uit 2016 op zijn kop hebben gezet. Het nieuwe kabinet heeft aangekondigd een proef toe te staan. Gemeenten staan in de rij om daar aan deel te nemen – zo ook Nijmegen.

‘Ongelukkig’ is het daarom wel, vindt Van Kempen, dat zijn onderzoek nu in één adem genoemd wordt met de integriteitsproblemen bij het WODC. ‘Ik had het liever gehad over het innovatieve onderzoek dat mijn collega en ik hebben gedaan, waardoor de discussie over het softdrugsbeleid is opengetrokken.’