Johan Karremans is hoogleraar én mindfulnesstrainer. Die twee rollen staan niet los van elkaar. Als expert op het gebied van relaties wil Karremans onderzoeken hoe mindfulness kan bijdragen aan het bestendigen van een relatie.

Dat mindfulness nog niet door iedereen serieus wordt genomen, merkte Johan Karremans onlangs weer eens. Een collega-wetenschapper – een filosoof in dit geval – liet in een artikel optekenen dat mensen met stress vooral niet zweverig op een matje moeten gaan zitten. Ga lekker hardlopen was zijn devies. ‘Als ik dat lees, denk ik: misschien moet je eerst eens nagaan wáárom mindfulness zo populair is. Blijkbaar hebben sommige mensen er iets aan.’

Als beoefenaar van mindfulness kan Karremans het weten. Sinds een aantal jaar geeft hij ook trainingen in deze tak van meditatie. Bijvoorbeeld aan promovendi van de universiteit, een doelgroep die weet hoe het is om te kampen met stress.

‘Je kunt niet vluchten als je op een matje zit’

Dat doet hij naast zijn werk als sociaal psycholoog. Sinds vorige maand is hij hoogleraar in dat vakgebied. Zijn expertise: sociale relaties. Media weten hem vooral te vinden met vragen als: wat maakt een liefdesrelatie goed? Hoe houd je een relatie spannend? Zijn mensen van nature monogaam?

Zijn rollen – die van wetenschapper en mindfulnesstrainer – staan niet los van elkaar. Karremans: ‘Vaak hoor je claims dat mindfulness goed is voor van alles en nog wat. Ook voor de kwaliteit van relaties. Maar is dat ook zo? Daar ben ik me in gaan verdiepen. Een aantal jaar geleden kwam ik na een grondige literatuurstudie tot de conclusie dat er eigenlijk nog nauwelijks iets bekend over het effect van mindfulness op relaties. Sindsdien doe ik daar onderzoek naar.’

Hoe bent u zelf in aanraking gekomen met mindfulness?

‘Dat is een heel klassiek verhaal. In 2005 was ik met mijn vrouw op reis door India. We zagen een bordje: 3 days meditation retreat. Puur uit nieuwsgierigheid hebben we ons aangemeld. Op een bepaalde manier was het vreselijk – je bent alleen maar in je hoofd bezig en kunt niet vluchten als je op een matje zit. Maar het deed wel iets met me. Ik reageerde daarna minder sterk op prikkels. Sindsdien ben ik altijd blijven mediteren – sommige periodes wat meer dan andere. In 2010 heb ik een mindfulnesstraining gedaan.’

Wat is er al wetenschappelijk bekend over het effect van mindfulness?

‘Het onderzoeksveld is nog jong. Ik ben daarom voorzichtig met het trekken van conclusies. Laat ik het zo zeggen: er zijn aanwijzingen dat mindfulness helpt, bijvoorbeeld bij het verminderen van piekeren. Mindfulness leert je om emoties te herkennen en te accepteren dat die er zijn. Dat dit leidt tot een stressloos leven is een mythe. Het leert mensen anders om te gaan met stress.’

‘Tot nu toe is onderzoek naar mindfulness vooral op de klinische kant gericht: hoe kan je het inzetten om depressies, angsten en stress tegen te gaan? Dat is erg op het individu gericht. Ik kijk meer naar de vraag: als ik meer mindful word, wat merken mijn partner en andere relaties daar dan van?’

Hoe onderzoek je dat?

‘Tot nu toe worden de effecten vooral onderzocht met vragenlijsten onder mensen die mindfulnesstraining volgen. Die worden dan vergeleken met een controlegroep, die bijvoorbeeld gewone ontspanningsoefeningen doet. Dat die onderzoeken bepaalde effecten laten zien, is hartstikke mooi. Maar het zou voor mij pas echt overtuigend zijn als we verschil in gedrag zelf kunnen observeren. Dat wil ik de komende jaren gaan doen. Bijvoorbeeld door koppels uit te nodigen in het laboratorium en ze feitelijk te vragen ruzie te gaan maken.’

Dat klinkt als een bijzonder experiment.

‘Je kunt een onderwerp van onenigheid kiezen en mensen vragen daarover te discussiëren, bijvoorbeeld over de taakverdeling in het huishouden. Vervolgens kun je observeren of mensen beter naar elkaar luisteren als ze aan mindfulness doen. Of ze daadwerkelijk oog hebben voor de behoefte van de ander. Als je dan ook nog eens verschillen ziet in de fysiologische reactie, dan zou dat voor mij helemaal overtuigend zijn. Gaat bij mensen die aan mindfulness doen de bloeddruk en de hartslag minder hard omhoog?’

Wat nu als uit uw onderzoek blijkt dat mindfulness helemaal niet werkt?

‘Daar worstel ik best mee. Zelf denk ik dat ik baat heb bij mindfulness. Als mijn data laten zien: het werkt niet, dan stop ik er de volgende dag niet mee. Ik blijf mindfulness doen omdat ik denk dat ik er baat bij heb. Ik heb dus mijn eigen subjectieve ervaring, maar dat wil niet zeggen dat ik die ook terugvind in mijn data. Tegelijkertijd weet ik: op basis van één studie kun je eigenlijk geen conclusies trekken. Je moet systematisch onderzoek doen, over de lange termijn.’

Hoe denkt u dat mindfulness kan helpen bij het verbeteren van een relatie?

‘Mindfulness gaat over het geven van aandacht aan wat er nu plaatsvindt. Alles binnen een relatie vergt aandacht. Seks is het gemakkelijkste voorbeeld, maar het geldt net zo goed voor hoe koppels communiceren. Als iemand er met zijn aandacht niet bij is, zal die minder goed kunnen inspelen op de behoefte van de partner. Als die partner zich vervolgens niet gehoord voelt, levert dat weer frictie op.’

‘We weten: als het misgaat in een relatie komt dat vaak doordat mensen hun negatieve gevoelens proberen te onderdrukken. Stel, je hebt op je werk iets vervelends meegemaakt. Dan kun je dat ’s avonds proberen weg te drukken, maar lekt het er vervolgens aan alle kanten uit; je reageert bijvoorbeeld geïrriteerd op je partner. Als je wel aandacht besteedt aan die negatieve gedachten en gevoelens, en je laat die toe, dan kun je er ook makkelijker over praten. De partner kan dan de steun bieden die je nodig hebt.’

‘Door écht naar elkaar te luisteren, kan je een hoop ellende voorkomen’

‘Vaak zijn het stressfactoren van buiten die druk zetten op een relatie. Dat is de nummer één oorzaak waarom relaties in het slop raken. Iemand raakt werkloos, ziek of kan niet mee in de ratrace op het werk. Als partners afzonderlijk van elkaar proberen om te gaan met die stress gaat er iets fout. Dan komt die tussen de partners te staan. Door écht naar elkaar te luisteren, kan je al een hoop ellende voorkomen. Co-regulatie van stress noemen we dat. Daar kan mindfulness misschien bij helpen.’

Kan mindfulness helpen bij het voorkomen van overspel?

‘Daar wil ik niet te veel over zeggen, omdat er geen onderzoek naar is gedaan. Wat ik wel kan zeggen is dat mensen minder snel vreemdgaan als ze tevredener zijn over hun relatie. Wie tevreden is in een relatie, zal alternatieve bedpartners automatisch als minder aantrekkelijk zien. Dat gebeurt automatisch in ons brein. Als er spanningen zijn in een relatie werkt dat mechanisme mogelijk minder goed. Wellicht kan mindfulness een deel van die spanningen wegnemen. Ik zie wel kansen. Maar mindfulness is geen toverstokje. Als partners niet hetzelfde gevoel voor humor hebben – wat nogal belangrijk blijkt te zijn in relaties – gaat mindfulness niet helpen.’

We hebben het nu steeds over liefdesrelaties. Kan mindfulness ook iets doen met andere relaties?

‘In essentie gaat het altijd om hetzelfde: aandacht hebben en luisteren naar de behoeften van anderen. Kijk naar de omgang met collega’s. Als het tijdens een vergadering begint te schuren zijn mensen vaak geneigd niet meer naar elkaar te luisteren. Ik heb het zelf nog niet aangedurfd, maar ik zou best eens een vergadering willen starten met een mindfulnessoefening. Dat iedereen voor zichzelf nagaat: hoe zit ik erbij? Wat voel ik en wat wil ik vertellen? Als mensen zich daarvan bewust zijn, hebben zij meer ruimte om te luisteren en om te zeggen wat ze willen. Ze zijn niet meer lijdzaam aan hun eigen gedachten.’

Hoe mindful bent u zelf eigenlijk? De mindful professor is een mooie titel.

‘Noem mij alsjeblieft niet zo. De verwachting is vaak dat mensen die aan mindfulness doen heel mindful zijn. Maar ik ben natuurlijk niet voor niks ooit begonnen met mindfulness – blijkbaar heb ik er iets aan. Ik ben van nature nogal een piekeraar. Ik pieker nog steeds weleens, maar ik word minder snel door mijn gedachten verzwolgen. Maar dat wil niet zeggen dat ik meer mindful ben dan mijn buurman die nooit aan mindfulness doet.’