Het ene moment ben je baas op een faculteit van een middelgrote universiteit, het volgende moment ben je een van de aanvoerders van ’s lands wetenschapsbedrijf. Stan Gielen (64) blikt terug op zijn eerste jaar als voorzitter van NWO, de grootste wetenschapsorganisatie in Nederland, die jaarlijks miljoenen euro’s uitdeelt aan onderzoekers. 'Het is heerlijk om zo dicht bij het vuur te zitten.'

Het valt niet mee Stan Gielen te betrappen op een chagrijnige bui, de lach lijkt op zijn gezicht gebeiteld. Bij een tamelijk relaxte baan als hoofd van de bètafaculteit in Nijmegen – Gielen zwaaide daar zes jaar de scepter – is zo’n blij gemoed voorstelbaar. Maar op bezoek bij de man die sinds oktober vorig jaar ‘de mooiste hondenbaan van Nederland’ vervult, verwachten we een wat vermoeidere, minder levensblije voorzitter. Temeer daar hij met 64 jaar niet de jongste is. Maar niks daarvan. In de mooiste flat van de blokkenwijk NWO in Den Haag ontvangt Gielen ons als de levensblije man die we kennen: dezelfde lach, dezelfde jongensachtige uitstraling. ‘ Alles goed in Nijmegen?’

Uw voorganger Jos Engelen noemde het voorzitterschap van NWO “de mooiste hondenbaan in Nederland”. Wat bezielt een man van bijna pensioenleeftijd om zo’n functie vol valkuilen aan te nemen?(zie kader: NWO in verandering)
‘Zo oud voelde ik me niet. Aanvankelijk had ik niet op deze functie gesolliciteerd. Het zal met mijn katholieke opleiding te maken hebben: ik kreeg mee om gebruik te maken van de door God gegeven talenten. Het geeft mij een goed gevoel iets te kunnen betekenen voor anderen.’

Uw vriend Peter Zuidema had gehoopt samen met u een filosofisch kunstproject te beginnen. Ook een talent, maar kennelijk vond u NWO belangrijker?
‘Dat klopt, ik maak muziek, ik heb atletiek beoefenend op redelijk hoog niveau. Het leven heeft veel leuke dingen. Maar ik wilde graag een laatste schepje doen op mijn wetenschappelijk werk.’

Waar kwam die drang vandaan?
‘De wetenschap heeft een impuls nodig. Ik ben niet de enige die dat kan doen, anderen zijn wellicht  geschikter, maar die konden of wilden dit voorzitterschap niet vervullen. Ik heb uitgesproken ideeën over het wetenschapsbedrijf, en toen ik werd gevraagd, besloot ik de daad bij het woord te voegen.’

Het kunstproject met Peter staat in de ijskast?
‘Ja, ik heb voor vier jaar getekend, met een uitloopmogelijkheid van een jaar. Peter en Janet snappen het wel. Peter, recent gepensioneerd, wilde erg graag. Maar we kennen elkaar al veertig jaar, de vriendschap blijft.’

“Hij bloeit weer op”, zegt uw vrouw over het afgelopen jaar. U was aan het einde van uw zesjarig decanaat in Nijmegen wel klaar, vertelde ze: “‘Het werd routine, met weinig uitdaging.” U had het in Nijmegen wel gezien?
‘Het klinkt blasé, maar is wel een beetje waar: het liep goed in de faculteit, en sowieso moet je op tijd plaatsmaken. Zelfs de succesvolste voetbaltrainer wordt er een keer uitgegooid. Het is goed dat er in Nijmegen nu een frisse wind waait.’

Uw vrouw was opnieuw onder de indruk van uw “groeipotentieel” in het afgelopen jaar. “Waar eindigt dit? Als hij maar geen lid van de Eerste Kamer wordt straks.”
‘Ik kan haar geruststellen: over vier of vijf jaar zit het erop. Dan gaan we aan het muziekproject beginnen.’

Wetenschap in beroering

Gielens eerste jaar als voorzitter viel samen met een groeiende oppositie tegen de wetenschap. De Nijmeegse rector Han van Krieken sprak bij de opening van het academisch jaar zijn zorgen uit over de ondermijning van de wetenschappelijke methode, aangewakkerd door Donald Trump die als president onderzoeksfeiten afdoet als onzin en verwijdert van websites. Op 22 april kwam ‘de wetenschap’ samen voor de March for Science in Den Haag: een protestbijeenkomst om het belang van wetenschap te onderstrepen. Stan Gielen stond naast Han van Krieken en andere wetenschapsprominenten op het Haagse Malieveld.

“Hij stond op het podium, maar niet vooraan. Typisch Stan”, zei Peter Zuidema. U herkent dit beeld?
‘Ik treed inderdaad niet gemakkelijk op de voorgrond. Maar als ik het ergens niet mee eens ben, dan laat ik dat weten. In Den Haag stonden al genoeg mensen met gezag op het podium.’

Waarom liep u mee met de protestmars?
‘Wetenschap gedijt alleen bij vrij verkeer van personen en meningen. Je moet met elkaar discussiëren, elkaar scherp houden, gebruikmaken van elkaars instrumentaria.’

Op welk moment kwam dit ideaal voor u in gevaar?
‘Een directe aanleiding was de opening die ik verrichtte van Virgo, in Pisa. Deze nieuwe installatie voor onderzoek aan zwaartekrachtsgolven vergde enorme investeringen, die we maximaal moeten benutten. Dat kan alleen als de beste mensen er metingen doen. Die opening was twee weken nadat Trump de ban op burgers uit islamitische landen. Ik heb hem in mijn speech niet letterlijk genoemd, maar liet mijn zorgen wel doorklinken. Nadien kwam de onderminister van Polen naar me toe: “Wat jij zegt kan echt niet.” Daar schrok ik van.’

Wat was uw schrik?
‘Dat zelfs een EU-land als Polen mijn oproep voor vrij verkeer niet vanzelfsprekend vond. Ik besefte ook dat ik niet té politiek kan worden. NWO moet zich conformeren aan het regeringsbeleid. Was de March for Science bijvoorbeeld een louter politieke manifestatie geweest, dan had NWO niet kunnen meedoen.’

In Den Haag liep u zonder spandoek. Wat zou erop staan?
‘Daar moet ik even over nadenken.’ Een paar dagen later mailt Gielen: “NWO pal voor onafhankelijk onderzoek”.

1 miljard extra

Als voorman van de grootste apolitieke wetenschapsorganisatie, is zijn positie juist nu uiterst politiek geladen: de Nederlandse wetenschap staat voor de taak 1 miljard euro extra binnen te hengelen in het nieuwe regeerakkoord, wat van Gielen de nodige politieke souplesse vergt. Samen met de universiteitenvereniging VSNU en wetenschapsorganisatie KNAW vormt NWO ’s lands ‘kenniscoalitie’, die de politieke partijen in het formatieproces bespeelt.

‘Samen optrekken is cruciaal om die 1 miljard voor elkaar te krijgen’, zegt Wim van Saarloos, vicepresident van de KNAW. Bent u optimistisch?
‘Gematigd optimistisch, misschien wordt het iets minder. Behalve het geld is echter ook de verdeling van belang: de helft is voor publiek-private financiering van onderzoek. Het beste nieuws van het afgelopen jaar is de overeenstemming in de kenniscoalitie dat NWO de besteding van dit deel van het geld mag coördineren.’

U bent alle partijen afgelopen, verneem ik uit uw omgeving. U zit bovenop de formatie?
‘Er is georganiseerd en ongeorganiseerd contact. Laatst heb ik via via Alexander Pechtold een belangrijk A4’tje kunnen voorleggen met onze standpunten. Eerder leverde ik kritiek op het verkiezingsprogramma van D66, dat de overheveling van de KNAW- en NWO-instituten naar de universiteiten bepleitte. Ze waren er gelukkig gevoelig voor.’

Van Saarloos noemde u een “typische bèta-bestuurder”: “Hij heeft het sneller door dan anderen en dreigt daardoor wel eens minder te luisteren.” Dat moet u veranderen om in Den Haag effectief te zijn, luidt zijn advies.
‘Dat heeft Wim goed gezien, het is een van mijn zwakke punten. Daar probeer ik oprecht aan te werken.’

Wat heeft u dit jaar geleerd?
‘Om niet primair oplossingsgericht te zijn, maar eerst te bedenken: waarom zegt de ander dit, wat zit erachter? Zo gingen mijn vrouw en ik een dag fietsen in het Reichswald. Zegt zij voor vertrek: “Laten we tijdens de lunch terugkeren naar de Waalkade.” Dat schoot ik meteen af: was niet de afspraak, we gaan naar het Reichswald. Helemaal fout, weet ik nu: ik had haar moeten vragen waarom ze van gedachten was veranderd. Ik moet afleren zo voortvarend te reageren.’

Peter Zuidema waarschuwt u voor het Haagse wereldje: “Daar kunnen ze niet goed uit de voeten met mensen die zeggen hoe het ervoor staat.”Heeft het Haagse u voor verrassingen gesteld?
‘De grootste verrassing was het gebrek aan kennis over de wetenschap bij woordvoerders voor het hoger onderwijs. Een van hen kende het verschil niet tussen NWO en KNAW. Het gebrek aan kennis over wat zich in het wetenschappelijk veld afspeelt heeft me toch wel verbaasd. Nee, een voorbeeld geef ik niet, dat zou herleidbaar kunnen zijn tot een persoon.’

Een woordvoerder die het klimaatprobleem ontkent?
‘Nee, zo erg was het niet.’

Heeft Trump het politieke klimaat in Nederland vergiftigd? Met als gevolg minder kans op die 1 miljard?
‘Nee, ik heb bij de coalitiepartijen geen spoor van minachting voor wetenschap aangetroffen. Wel gebrek aan kennis, en dat mag de wetenschap zichzelf ook aantrekken. Als morgen alle vervoersbedrijven staken, ligt het land plat. Als de universiteiten staken, gebeurt er op korte termijn niet zo veel. We hebben communicators nodig om de wetenschap uit te leggen, denk aan Robbert Dijkgraaf.’

Ook u staat nu in de frontlinie. Wat is uw rol in de kenniscoalitie?
‘Ik ben een van de generaals. Met een sterk leger van NWO-medewerkers achter me.’

Vlak voor uw aantreden noemde u in Vox het opschonen van het NWO-kantoor als een van uw taken. Dat kon wel met minder mensen toe. Die uitspraak kwam u op een storm van kritiek te staan.
‘Ja, het was onhandig dat dat zo in Vox stond. Daarna is een goed overleg geweest met de ondernemingsraad en is wederzijds vertrouwen gegroeid.’

Volgens NRC heeft staatssecretaris Dekker u persoonlijk op de vingers getikt.
‘Nou, iemand van het ministerie heeft namens Dekker het ongenoegen uitgesproken. Dat was een les.’

 

Tijdrovende subsidieaanvragen

Bij zijn aantreden beloofde Gielen het subsidiestelsel aan te passen, in zijn ogen veel te ondoorzichtig en tijdrovend: wetenschappers besteden vele uren aan aanvragen, andere onderzoekers zijn minstens evenveel tijd kwijt aan de beoordeling ervan. En 85 procent van die moeite is vergeefs: geen subsidie. “‘In sommige subsidierondes is het honoreringspercentage 4 procent!”, brieste Gielen vorig jaar in Vox. Half april kwam de onderzoeksgemeenschap samen in Amsterdam om zich te buigen over een nieuw en beter stelsel, een mijlpaal voor de voorzitter.
In het NWO-hoofdkantoor hangt een meterslange illustratie met oprispingen van wetenschappers bij die conferentie, onder wie van Spinozawinnaar Marten Scheffer. “Laat wetenschapers zelf iemand of iets aanwijzen waar onderzoeksgeld heen moet”, luidt zijn quote.

Scheffer bepleitte op de conferentie een rigoureus nieuw verdelingsmodel: laat de wetenschapsgemeenschap zelf de subsidies verdelen. Weg nodeloze aanvragen, weg tijdrovende beoordelingsprocedures. Goed plan?
‘Vooropgesteld: elke methode die leidt tot minder gedoe zonder dat de kwaliteit van de onderzoeksvoorstellen eronder lijdt, heeft mijn zegen. Maar veni’s gaan soms naar prachtige plannen van onderzoekers van wie weinigen ooit hadden gehoord. Als wetenschappers zélf het geld verdelen, is het risico dat het geld in de bekende netwerken blijft. Hoe vriendjespolitiek te vermijden, is de vraag.’

Scheffer stelt voor om deze bezwaren in een experiment tegen het licht te houden.
‘Dat zou kunnen, maar hiervoor is zo’n 50 tot 100 miljoen euro nodig. Zo veel vrij besteedbaar geld heeft NWO niet. Dan moeten we overeenstemming vinden met andere partijen, vooral de universiteiten.’

Een ander voorstel was om universiteiten zelf een voorselectie te laten maken voor de NWO-beurzen: dan grijpen minder onderzoekers mis.
‘Hier sta ik helemaal achter, maar dit is aan de universiteiten. Van sommige weet ik dat zij inzien dat het onwenselijk is tientallen onderzoekers dagenlang te laten werken aan een aanvraag die weinig kans maakt.’

Van Wim van Saarloos horen we dat u kritisch bent over de zogenaamd “samenwerkende” universiteiten. “De grootste vijand van de VSNU zijn de universiteiten zelf”, zou u hebben gezegd.
‘Dat klopt. Ik wil het hierbij ook wel een keer roepen in het openbaar: het is in het belang van de Nederlandse wetenschap dat universiteiten naar buiten toe met één stem spreken. Wat betreft de aanvraagdruk is het echt in het belang van de universiteiten zelf om de aanvragen beter voor te sorteren. De VSNU erkent dat er een taak ligt, en ik hoor ook goede geluiden van universiteiten, waaronder uit Nijmegen.’

‘Het is in het belang van de Nederlandse wetenschap dat universiteiten naar buiten toe met één stem spreken’

De regering praat ook mee over een nieuw subsidiestelsel. Wat staat ons te wachten?
‘Dekker wil aanvragen beoordelen op kennisbenutting. Heeft de aanvrager eerder bijgedragen aan valorisatie, is er een grotere kans op subsidie. We zijn nu met Dekker in overleg: hoe meet je zulke past performance, voor welke subsidiestromen geldt dit criterium? Mij lijkt dit onwenselijke voor de veni’s, voor jonge onderzoekers.”

Na anderhalf uur maant de voorlichter tot een laatste vraag, Gielens volgende afspraak wacht.

Uw vrouw uitte haar zorg: “Houdt Stan dit tot zijn 68^ste wel vol?”
‘Jawel. Het is soms moeilijk, maar er staat veel moois tegenover. De brede steun voor NWO, de samenwerking in de kenniscoalitie. Daar wil ik wel wat hobbels voor nemen.’

Uw secretaresse Jet van ’t Woudt staat ervan versteld. “Waar haalt Stan het elke dag vandaan: altijd lang doorwerken in de avond, altijd met een goed humeur, altijd bereid met iedereen een praatje aan te gaan.” Wat is uw geheim?
‘De energie die dit werk geeft. Ik zit dichterbij het vuur dan ooit en kan mede vormgeven aan de bijdrage van wetenschap aan urgente maatschappelijke problemen.’

Dit interview stond in de zomerspecial van Vox, die je hier online leest.