Hoe beïnvloedt oorlog in je thuisland je werk als migratieonderzoeker? Afgelopen dinsdag waren drie Oekraïense onderzoekers, die in de Benelux werken, uitgenodigd op de Radboud Universiteit om daarover te vertellen. ‘Er is ineens veel vraag naar mijn onderzoek, maar mijn eigen land is de case study. Dat is helemaal niet leuk.’

Je bent een jonge Europese onderzoeker op het gebied van migratie of internationale relaties, timmert lekker aan de academische carrièreweg en dan breekt de oorlog uit in je geboorteland. Ineens zijn jouw landgenoten de migranten en staat jouw land internationaal in de aandacht. Wat doet dat met je onderzoek, en met jou als wetenschapper?

Daar ging afgelopen dinsdag het seminar ‘How war impacts research: Ukrainian female scholars studying migration’ over, georganiseerd door Radboud Gender and Diversity Studies en het Radboud University Netwerk on Migrant Inclusion (RUNOMI). Drie vrouwelijke wetenschappers die zijn opgegroeid in Oekraïne vertelden over hun onderzoek en over hoe de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne begin 2022 alles op z’n kop zette.

Massaal ontheemd

‘Ineens hoorde ik bij ‘de groep”, vertelt Maria Shaidrova, die aan de Universiteit van Tilburg de laatste hand legt aan haar PhD-onderzoek over Nigeriaanse migranten. Jarenlang onderzocht ze een groep mensen die naar hun plek op de wereld zochten, nu waren het haar eigen landgenoten die massaal ontheemd raakten.

‘Als Oekraïense vrouw word je snel gezien als slachtoffer, maar ik ben ook onderzoeker en professional’

‘Hou ik op een migratieonderzoeker te zijn nu ik zelf onderdeel ben van de groep?’ Nee, concludeerde Shaidrova al snel, haar expertise kwam nu júist van pas. ‘Als Oekraïense vrouw word je snel gezien als slachtoffer, maar ik ben ook onderzoeker en professional. Ik wilde de manier waarop mensen naar mij en andere Oekraïense vrouwen kijken veranderen.’

Dat deed ze door zich bewapend met haar academische kennis actief te mengen in de debatten over beleid rondom Oekraïense vluchtelingen. Ze richtte Stichting Opora op, die onder andere voor elkaar kreeg dat Oekraïners in Nederland via een overheidsprogramma mentale hulp bij oorlogstrauma kunnen krijgen in hun eigen taal.

Queer en vluchteling

Huis en haard achter moeten laten vanwege oorlog is nog gecompliceerder voor queer vluchtelingen, de groep die Maryna Shevtsova (KU Leuven) onderzoekt. Zij werkte aan de universiteit van Ljubljana in Slovenië toen de Russen op 24 februari 2022 haar thuisland binnenvielen. Als politicoloog en mensenrechtenactiviste onderzocht ze lhbtiq+-activisme in midden- en Oost-Europa.

Ze had daardoor goede contacten binnen het queernetwerk, en zette samen met collega’s in rap tempo een onderzoeksproject op naar Oekraïense queer vluchtelingen. Wat waren hun ervaringen? En als ze volledig vrije keuze hadden, naar welk land zouden ze dan het liefst gaan?

‘Toen ze ontdekten dat ik Nederlands sprak, werd ik ook ineens gevraagd voor TV’

‘De hypothese was dat deze vluchtelingen naar lhbti+-vriendelijkere landen zouden willen, maar dat was niet per se het geval’, vertelt de onderzoekster. Velen gaven de voorkeur aan buurlanden, zelfs als ze daar alsnog niet volledig open konden leven, legt ze uit. Andere voordelen wogen voor hen zwaarder, bijvoorbeeld dat het er eenvoudiger was om de taal te leren en werk te vinden of dat voor hun kinderen een minder grote culturele verandering was. Ook hadden sommige vluchtelingen oudere familieleden in Oekraïne waar ze snel naar terug wilden kunnen reizen wanneer deze hulp nodig zouden hebben. Plus, de plotselinge vlucht en de veranderingen waren vaak al traumatiserend genoeg geweest. ‘Ze konden zich niet voorstellen te verhuizen naar een land dat cultureel nog verder van Oekraïne zou afstaan. Ze waren bang dat het te pijnlijk zou zijn.’

Mentale tol

Olga Burlyuk, universitair docent Europese externe relaties aan de Universiteit van Amsterdam, vertelt hoe de oorlog doorsijpelt in álles wat ze als wetenschapper doet – zowel binnen als buiten de universiteit. ‘Er is veel vraag naar mijn onderzoek, maar mijn eigen land is de case study. Dat is helemaal niet leuk. Maar omdat het nu eenmaal een veelbesproken onderwerp is, praat ik veel met journalisten, ga ik naar discussies en naar expertmeetings. Toen ze ontdekten dat ik Nederlands sprak, werd ik ook ineens gevraagd voor TV.’

‘Ik geef advies op basis van de data, niet omdat ik uit Oekraïne komt’

Ze voelt net als de andere sprekers sterk de verantwoordelijkheid om haar kennis te delen, maar het eist een mentale tol. Als onderzoeker zet ze haar professionele pet op en vertelt vanuit helikopterview over de situatie. Maar ondertussen raakt het haar ook als persoon, en hoeveel kun je daarvan laten zien?

Na presentaties krijgen de onderzoeksters soms de reactie: “Ik zie dat het een emotioneel onderwerp voor je is.” De wetenschap is namelijk vaak zo georganiseerd dat gevoelens, zoals boosheid over onrecht, geen plaats hebben. Burlyuk: ‘Maar er is niets mis met mij als ik emotioneel ben over beelden van de situatie in Oekraïne, dat is een normale menselijke reactie. Er is misschien iets mis als je daar níet emotioneel van wordt.’

Toegang tot bronnen

Soms krijgen de Oekraïense onderzoekers de vraag of ze hierover wel objectief advies kunnen geven of onderzoek naar kunnen doen. Burlyuk: ‘Maar dan kun je ook zeggen: een Nederlandse academicus mag geen commentaar geven op Nederlandse politiek, omdat diegene hier woont en stemt. En Nederlandse onderzoekers zouden geen Nederlanders mogen onderzoeken.’

Hun achtergrond is wat de sprekers betreft júist een reden om Oekraïners als henzelf een stem te geven, omdat ze meer kennis en toegang tot Oekraïense informatiebronnen hebben. Shaidrova: ‘Ik geef vanuit Opora advies op basis van de data, niet omdat ik uit Oekraïne kom. Als er veel data uit onderzoek is, kun je dat op een professionele manier delen, ongeacht je afkomst.’