Vijf Radboudstudenten deden onderzoek naar de Winterswijkse oorlogsburgemeester Johannes Kneppelhout. Hun bevindingen verschijnen vandaag, 77 jaar na de bevrijding van het Achterhoekse Winterswijk, in de vorm van een publieksboek.

Ook na het afronden van haar master geschiedenis in de zomer van 2021 bleef Joëlle Brand bezig met haar laatste onderzoekscollege. ‘We hebben er iets meer tijd in gestoken dan je alleen voor de studiepunten zou doen’, lacht ze. ‘Maar voor die laatste maanden kregen we wel een vergoeding van het museum in Winterswijk.’

In haar laatste collegeblok volgde Brand een vak over besturen in oorlogstijd. Ze dook, met medestudenten Coen Stikkelbroek, Leander Nikkels, Luuk Spierings en Mathilde Waalders, in de persoonlijke archieven van de Winterswijkse oorlogsburgemeester Johannes Kneppelhout. Onder leiding van universitair docent Jan Julia Zurné reconstrueerden de masterstudenten Kneppelhouts leven aan de hand van plakboeken vol krantenknipsels en persoonlijke aantekeningen.

Eenzijdig beeld

In de zomer van 2021 presenteerden ze hun bevindingen in Winterswijk, onder andere aan de huidige burgemeester. Het museum vroeg de studenten of ze hun onderzoek ook wilden omvormen tot een publieksboek. Het resultaat wordt vandaag gepresenteerd onder de titel Johannes Kneppelhout. Het leven van een oorlogsburgemeester, gijzelaar en vader.

‘Het was heel bijzonder om de 95-jarige zoon te ontmoeten’

Bij de presentatie is een van de zoons van de oorlogsburgemeester aanwezig: de 95-jarige Willem Kneppelhout, die ook werd geïnterviewd door de studenten. ‘Het was heel bijzonder om hem te ontmoeten’, zegt Brand. ‘Hij was blij dat er onderzoek werd gedaan naar zijn vader, omdat dat eerder nooit was gebeurd.’

Het beeld van Winterswijk werd lange tijd vooral bepaald door NSB-burgemeester Willem Bos, vertelt de onderzoeker. ‘Maar dat is te eenzijdig. Willem Bos was de laatste jaren van de oorlog burgemeester van Winterswijk. Hij probeerde Kneppelhout nog te werk te laten stellen, maar dat wist Kneppelhout te voorkomen met een doktersbriefje. Met ons boek over Kneppelhout willen we het eenzijdige beeld van Winterswijk in oorlogstijd wat genuanceerder maken.’

Kelderkast

De plakboeken en dagboeken van Kneppelhout kwamen boven water toen vrijwilligers van het museum in 2020 op zoek gingen naar geschikt materiaal voor een expositie rond 75 jaar bevrijding. Ergens in een kelderkast bleek al jarenlang een doos vol papieren te staan.

De vrijwilligers besloten historici in te schakelen om het materiaal te bestuderen. In eerste instantie benaderden ze onderzoekers van de Universiteit Utrecht, maar die zagen het niet zitten om naar Winterswijk af te reizen. Bij de Radboud Universiteit had het museum meer succes. De Nijmeegse studenten draaiden hun hand niet om voor een tochtje naar Winterswijk.

De studenten namen enkele plakboeken mee om door te spitten. Dat was niet altijd makkelijk, vertelt Brand, al vond ze Kneppelhouts handschrift over het algemeen goed leesbaar. ‘Maar sommige vragen zijn onbeantwoord gebleven, omdat Kneppelhout enkel opschreef waar hij op dat moment mee bezig was. Zo noemt hij niet alle onderduiklocaties, maar beschrijft hij wel uitgebreid hoe het met zijn familie gaat.’

Vaderlandslievend

Johannes Kneppelhout was burgemeester van Winterswijk van augustus 1938 tot april 1941. Tot hij werd ontslagen. Vanwege zijn bureaucratische en vaderlandslievende houding zat hij tien weken vast in de gevangenis van Scheveningen. Later werd hij als gijzelaar vastgehouden in Sint-Michielsgestel.

Uit de bronnen rijst een beeld op van een bezorgde burgemeester, vertelt Brand. ‘Hij wilde eigenlijk stoppen als burgemeester, maar bleef aan uit verantwoordelijkheidsgevoel richting de mensen in Winterswijk.’ Kneppelhout stond volgens de onderzoeker niet bekend om zijn toespraken, maar dat veranderde in de oorlog. Vanaf de Duitse inval sprak hij vaderlandslievende teksten uit en verwees hij bijvoorbeeld naar de bezetting als ‘een donkere wolk die ooit weer zal wijken.’

Kneppelhout hield de oorlogsontwikkelingen nauwgezet bij. Hij plakte nieuwsberichten in en voorzag sommige knipsels van commentaar. Sommige documenten werden pas later toegevoegd. Brand: ‘Hij heeft na de oorlog nog een brief ingeplakt waarin een burger hem steun betuigde naar aanleiding van zijn ontslag als burgemeester. Waarschijnlijk besefte Kneppelhout dat hij diegene in gevaar zou brengen wanneer het plakboek tijdens de oorlog gevonden zou worden, dus bewaarde hij die brief ergens anders.’

De laatste oorlogsjaren zat Kneppelhout ondergedoken in Barchem, zo’n dertig kilometer verderop. ‘Hij had zijn fiets begraven in de tuin’, las Brand in een van de dagboeken. ‘Maar zodra Winterswijk bevrijd was, graafden hij en zijn vrouw hun fietsen op en zijn ze naar de stad teruggefietst.’ Een paar maanden na de bevrijding werd Kneppelhout opnieuw burgemeester van Winterswijk. Dat bleef hij tot 1955. Hij overleed in 1976.