Het lijkt erop dat vanaf 2020 iedereen gratis wetenschappelijk artikelen kan lezen. Oud-collegevoorzitter Gerard Meijer ziet vanuit Berlijn hoe de Europese wetenschapsfinanciers een doorbraak forceren richting open access. ‘Wie betaalt, bepaalt.'

Toen Gerard Meijer nog collegevoorzitter in Nijmegen was, voerde hij namens de Nederlandse universiteiten de onderhandelingen met de grote uitgevers, zoals Elsevier, om open access publiceren mogelijk te maken. Hoewel de onderhandelingen vaak moeizaam gingen, toonde Meijer geen twijfel over de ingeslagen weg. ‘Open access publiceren is de toekomst’, zei hij in 2015 tegen Vox. ‘Het is niet de vraag of het er komt, maar wanneer.’

Nu, drie jaar later, is Meijer aan het werk als directeur van het Max Planck Instituut in Berlijn. Weer is hij verwikkeld in onderhandelingen met de grote uitgevers om open access, nu namens zijn nieuwe werkgever.

Vrij toegankelijk

Hij ziet dat nog altijd veel wetenschappelijke literatuur achter een slotje zit. Universiteiten zijn nog altijd miljoenen kwijt om abonnementen af te sluiten met uitgevers, om studenten en medewerkers toegang te verschaffen tot de tijdschriften. Dat moet anders, vinden elf nationale wetenschapsfinanciers binnen de EU, waaronder de Nederlandse NWO. Zij publiceerden deze week gezamenlijk hun plan.

Daarin staat dat open access het standaard publicatiemodel wordt. Wie geld wil ontvangen voor zijn of haar onderzoek, is voortaan verplicht om de bevindingen in een open access tijdschrift te publiceren. Kortweg: wetenschappelijke kennis wordt voor iedereen vrij toegankelijk. De uitgever verdient zijn geld niet meer met abonnementsgelden, maar met het geld dat auteurs neerleggen om een artikel bij hen te mogen publiceren.

Gerard Meijer is opgetogen over het nieuwe plan van de wetenschapsfinanciers. ‘Ik heb tijdens de onderhandelingen die ik in Nederland voerde met Elsevier gemerkt hoe belangrijk het is dat de politiek druk uitoefent op de uitgevers.’ Uiteindelijk geldt volgens Meijer toch het principe van: wie betaalt, bepaalt. ‘En daarom is het heel belangrijk dat de wetenschapsfinanciers deze stap nu zetten.’

Duitsland

Verrassend genoeg zit de nationale wetenschapsfinancier van Duitsland niet in de coalitie van nationale wetenschapsfinanciers, terwijl open access ook in het land waar Meijer werkt een heftig bediscussieerd thema is. Vreemd toch, voor een land dat op het gebied van open access voorop loopt? ‘Ik heb hier veel discussies over gevoerd’, zegt Meijer. ‘De Duitsers vinden dat door het verplichten van publiceren in een open access-tijdschrift de vrijheid van wetenschappers ingeperkt wordt.’

‘Het systeem zou twee keer zo duur worden. Dat is gegoochel met cijfers’

Nogal een principieel argument, vindt Meijer, dat de uiteindelijke oplossing (open access dus) een beetje in de weg zit. ‘Ik zie het probleem niet zo. Wat de financiers nu zeggen is: wil je ons geld? Dan moet je aan bepaalde voorwaarden voldoen, waaronder open access publiceren. Als je daar problemen mee hebt, moet je het geld niet aanvragen.’

Onderzoeksbudget

Volgens Meijer gaat de ‘financiële dynamiek’ binnen universiteiten door het omarmen van open access flink op de schop. Nu nog spendeert een universiteitsbibliotheek als die van Nijmegen miljoenen aan abonnementsgelden, terwijl auteurs die nu al open access publiceren hiervoor zelf betalen vanuit hun onderzoeksbudget. Deze financiële middelen zullen in de toekomst worden gebundeld om de uitgevers te vergoeden voor het open access publiceren van de wetenschappelijke resultaten.

‘Maar dat betekent niet dat het systeem duurder wordt’, zegt Meijer. ‘Hoewel sommige mensen dat wel beweren.’ Het stoort hem enorm dat een Wageningse wetenschapper in de Volkskrant vrijuit mag goochelen met cijfers. ‘Volgens hem zou het systeem twee keer zo duur worden. Laten we de discussie op feiten baseren.’

Meijer slaat aan het rekenen. Er is berekend dat er in het huidige wetenschappelijke publicatiesysteem jaarlijks 7,6 miljard euro omgaat. Ook is bekend dat er jaarlijks tussen de 1,8 en 1,9 miljoen artikelen gepubliceerd worden, maar dat ronden we voor het gemak even naar boven af op 2 miljoen. Dat komt neer op een prijs van minstens 3.800 euro per artikel in het huidige publicatiesysteem. ‘Terwijl in de gesprekken die wij voeren met de grote uitgevers, wordt gesproken over 2.000 euro als acceptabel bedrag voor een open access artikel. Hoezo is open access dan duurder? Dat is echt onzin.’