Vrouwen en mensen met een migratieachtergrond komen relatief minder vaak voor in hoogstaande literatuur. Maar als ze erin voorkomen, dan hebben ze een prominente rol. Dat blijkt uit het proefschrift van letterkundige Roel Smeets, die deze week promoveerde.

In kaart brengen hoe fictieve samenlevingen eruitzien. Dat was het doel van het proefschrift van Roel Smeets. ‘Zoals sociologen doen in de echte wereld, wilde ik onderzoeken wat sociale dynamieken in de literatuur zijn’, zegt hij. ‘Daarnaast wilde ik de grote vragen beantwoorden: in hoeverre is fictie een reflectie van de maatschappelijke realiteit of beïnvloedt het juist die realiteit?’

Hoogstaande fictie

Omdat dergelijk onderzoek nooit eerder was gedaan, ontwikkelde de promovendus zijn eigen computerprogramma om een data-analyse uit te voeren. Als casus onderzocht Smeets alle inzendingen voor de Libris Literatuurprijs van 2012, goed voor 37 procent van alle Nederlandstalige romans die dat jaar verschenen. ‘Een mooie afspiegeling van wat men als hoogstaande fictie ziet’, aldus Smeets.

Heb je die 170 boeken zelf gelezen?

‘Niet allemaal. De computer heeft die boeken voor mij gelezen, nadat ik een programma had ontwikkeld om bepaalde sociale patronen tussen de personages in kaart te brengen. Daarna heb ik de resultaten geanalyseerd.’

Kunnen mensen niet beter een boek interpreteren dan een computer?

‘Natuurlijk wel. Die computer interpreteert ook niets, maar telt alleen waar die personages voorkomen in de tekst, en in de buurt van welke andere personages. Op basis van hoe vaak personages voorkomen en de sociale interacties die ze ondergaan construeert het programma hun sociale netwerk. Daar kan je allerlei statistieken op loslaten en zo kom je tot bepaalde vondsten. De interpretatie heb ik vervolgens zelf gedaan.’

‘Daarnaast hebben we met een groep onderzoekers van alle 2137 personages die ik onderzocht heb gegevens verzameld: gender, opleidingsniveau, land van oorsprong en leeftijd. Ook dat kun je niet aan een computer overlaten.’

Wat zijn de belangrijkste conclusies van je onderzoek?

‘In de hedendaagse Nederlandse literatuur worden groepen mensen afgebeeld op een hiërarchische manier. Vrouwelijke personages en personages met een migratieachtergrond komen in verhouding minder vaak voor in boeken, maar als ze dat wel doen, hebben ze een belangrijke functie. Ook is in de literatuur sprake van segregatie tussen bepaalde bevolkingsgroepen. Jongere en oudere personages komen relatief weinig met elkaar in contact, net als hoger- en lageropgeleide personages en personages met of zonder migratieachtergrond. Tot slot is er een klassenstrijd. In boeken zijn hoger- en lageropgeleide personages relatief vaak vijanden van elkaar.’

Lijkt de wereld die in romans wordt geschetst op de echte samenleving?

‘Dat is de grote vraag. Mensen met een verschillende culturele afkomst en een ander opleidingsniveau hebben weinig contact met elkaar, hebben sociologen vaak aangetoond. Dat is in fictie ook het geval. Segregatie op basis van culturele afkomst is er dan weer veel minder in fictie dan in de echte wereld. In fictie zijn er meer contacten tussen mensen van verschillende afkomst. De grote vraag is natuurlijk of fictie maatschappelijke bewegingen beïnvloedt, of dat het andersom gebeurt.’

Hoe reageren auteurs op je proefschrift?

‘Best wel wat auteurs, zoals Kees ’t Hart en Philip Huff, hebben moeite met de methode die ik gebruik in mijn proefschrift. Volgens sommige mensen zijn boeken kunstwerken die je niet als data moet beschouwen. Ze zijn bang dat ik met mijn proefschrift hun creativiteit wil inperken of dat ik de autonomie van hun schrijverschap in gevaar wil brengen. Dat is natuurlijk niet mijn doel: ik doe geen normatieve uitspraken over het aantal personen met een migratieachtergrond dat ze in hun boeken moeten smokkelen. Ik laat gewoon zien hoe verhaalwerelden eruitzien, zoals een socioloog dat laat zien voor de bevolking. De auteurs moeten vervolgens zelf beslissen of en wat ze daarmee doen.’