De pandemie beheerst al bijna twee jaar ons dagelijks leven. Is de situatie inmiddels uitzichtloos aan het worden, of gaat 2022 een beter jaar worden? ‘Er komt een ‘na-corona’, verzekert hoogleraar Uitbraken van Infectieziekten Chantal Bleeker-Rovers.

Hoge besmettingscijfers, overvolle ic’s, uitgestelde operaties, zorgen om de veel besmettelijkere omikronvariant en ziekenhuizen die beveiliging aan de deur neerzetten. Waar we massaal hoopten deze winter af te zijn van alle coronaperikelen door ons te laten vaccineren, gelden nu wederom strenge maatregelen. Afgelopen weekend koos de regering er zelfs voor om weer een harde lockdown af te kondigen – ten minste tot en met 14 januari.

Hoogleraar Uitbraken van Infectieziekten en internist van het Radboudumc Chantal Bleeker-Rovers sprak zich de afgelopen maanden vaak uit op social media en tegenover de pers. Nog voordat de zorgen rondom de omikronvariant bestonden en de recente lockdown, gaf ze al aan bang te zijn dat de penibele situatie in de overvolle ziekenhuizen niet snel verandert zonder extra maatregelen. Hoe kijkt de hoogleraar aan tegen de huidige situatie?

Hoe kijkt u terug op 2021?

‘Dat is een lastige vraag. Er is natuurlijk heel veel gebeurd. In het begin van het jaar waren we heel hoopvol omdat de vaccins er kwamen. Dat is een groot verschil met vorige winter: zonder de vaccins zouden we echt op een heel ander punt staan, met veel meer maatregelen en beperkingen (die kwamen er van het weekend alsnog, zie kader, red.). Ook hadden we de reguliere zorg dan niet meer beschikbaar kunnen houden, voor zover je nu nog mag stellen dat dat überhaupt het geval is.’

‘Maar aan de andere kant waren we destijds ook een stuk optimistischer over waar we nu zouden staan. Dat is helaas niet uitgekomen. Dat is een tegenvaller, voor ons allemaal.’

Het vaccin zou, zo werd massaal geroepen, ervoor zorgen dat er deze winter géén strenge maatregelen zouden komen. Toch kwamen die er. Hoe kan dat?

‘De werkelijkheid is natuurlijk een stuk gecompliceerder. Vooropgesteld: de vaccins zijn heel belangrijk, die zorgen ervoor dat mensen minder ziek worden en minder snel in het ziekenhuis belanden. Het aantal ziekenhuisopnames op het aantal besmettingen is nu veel lager dan vorige winter. Maar er is meer nodig om een infectieziekte onder controle te krijgen, denk aan basisregels en duidelijkheid.’

‘Aan dat laatste ontbrak het al eens. Neem het boostervaccin: het is niet vreemd voor een vaccin dat er een booster nodig is. Dat is ook zo bij de kindervaccins, waar een tweede en derde prik overheen komt. Al snel was bekend dat twee prikken (of één met Janssen, red.) niet voldoende beschermen om besmetting te voorkomen. Landelijk werd steeds de boodschap afgegeven dat het vaccin hét redmiddel was. Het vaccin alleen is nooit genoeg geweest, maar dat heeft te weinig aandacht gekregen.’

Maar is het vaccin met één boosterprik dan genoeg?

‘We hopen van wel, maar dat weten we nog niet. Vaccins werken op twee fronten: ze zorgen voor antistoffen en voor cellulaire afweer. Dankzij antistoffen word je minder snel besmet en draag je het virus minder gemakkelijk over. De cellulaire afweer bestrijdt het virus op een andere manier en zorgt ervoor dat je minder ernstig ziek wordt. Antistoffen nemen in de loop der tijd af, maar het is te hopen – en te verwachten – dat de cellulaire afweer wél actief blijft. Maar het is nog te vroeg om daar écht iets over te kunnen zeggen. Grote kans dat we kwetsbare groepen jaarlijks moeten boosteren, net als bij de griepprik.’

U zei afgelopen zomer dat u zich zorgen maakte over het loslaten van de maatregelen. Die zorgen blijken, kijkende naar de besmettingscijfers en ziekenhuisopnames van de laatste maanden, volledig terecht.

‘Ja, dat is eigenlijk zonde. Als we enkele maatregelen hadden aangehouden dan hadden we nu niet in deze ellende gezeten. Dan hadden we ook meer ademruimte gehad nu er een nieuwe variant op ons afgevuurd wordt – iets wat overigens ook al voorspeld was. Ik ben nog steeds van mening dat veel algemene lichtere maatregelen hadden moeten blijven. Denk aan mondneusmaskers of de 1,5 meterregel. Ook voldoende testcapaciteit en goed bron- en contactonderzoek zijn belangrijk. Daarmee kun je ontzettend veel besmettingen, en dus ook ziekenhuisopnames, voorkomen.’

De kerstvakantie begon eerder en de zogenoemde ‘avondlockdown’ is verlengd. Inmiddels is er zelfs weer een volledige lockdown. Wat gaan we daarvan merken?

‘We zitten op dit moment in een slechte uitgangssituatie. De besmettingscijfers zijn hoog, de ziekenhuizen zijn vol, er zijn nauwelijks nog bedden op de ic en veel reguliere zorg wordt uitgesteld. Code zwart in de zorg ligt nog steeds op de loer – en dat blijft voorlopig ook zo. De opnames zijn inmiddels gestabiliseerd, dat is beter dan een stijging. Maar niet voldoende. ’

‘Code zwart ligt nog steeds op de loer – en dat blijft voorlopig ook zo’

‘Daar komt bij dat het voor veel mensen lastig is om tijdens kerst en oud en nieuw hun contacten te beperken en de afstand te bewaren. Het is te verwachten dat de besmettingen stijgen komende weken. Ik maak me zorgen over hoe we er in januari voor staan, zeker omdat de omikronvariant een opmars maakt. Die gaat binnen aanzienlijke tijd dominant zijn.’

Die omikronvariant, daar is nog veel onduidelijk over. Toch zijn er al zorgen. Die waren er met de deltavariant aanvankelijk ook. Het vaccin zou misschien niet werken tegen delta, werd bijvoorbeeld gezegd. Later bleek dat onjuist. Viel het achteraf niet allemaal reuze mee?

‘Nee, dat hoor je mij zeker niet zeggen. Je ziet nu, net als bij de deltavariant, dat mensen in het begin veel speculeren. Maar het blijft toch afwachten. Vergelijkingen met andere regio’s waar de omikronvariant al dominant is, gaan vaak niet op. In Zuid-Afrika is de vaccinatiegraad bijvoorbeeld lager, maar hebben relatief veel mensen al één of twee keer corona gehad. Dat kan je niet vergelijken met Nederland.’

‘Wat we wél al weten is dat de variant besmettelijker is dan de huidige deltavariant. De antistoffen die je zonder booster hebt zijn onvoldoende om je goed te beschermen. Dat gaat dus meer besmettingen én ook weer ziekenhuisopnames opleveren. Dat is ook een van de redenen waarom collega’s de straat op gaan om informatie te geven over het vaccin en waarom we sinds kort helpen bij de Twijfel Telefoon. Ik zie helaas nog vaak dat ongevaccineerde mensen in het ziekenhuis liggen en ontzettend balen dat ze zich niet hebben laten vaccineren. Vaak komt dat door een gebrek aan informatie: ze hebben zich laten overhalen door familie of vrienden om geen vaccin te nemen. Dat frustreert mij.’

Wat staat ons te wachten komend jaar?

‘We gaan het zeker nog zwaar krijgen. Ik krijg graag ongelijk, maar er gaat ongetwijfeld snel een volgende golf komen en ik ben bang dat we dan nog strengere maatregelen nodig hebben om code zwart af te wenden. Daarbij blijft het altijd de vraag of er nóg een nieuwe variant gaat ontstaan die helemaal resistent is tegen het vaccin of kwetsbare mensen alsnog treft. Het is te hopen van niet, maar het valt helaas niet uit te sluiten.’

‘Ik hoop echter op een veel optimistischer scenario waarbij corona verloopt zoals we dat bij griep zien: dat er een relatief laag aantal infecties is en we in de winter steeds een kleine opleving zien die op te vangen is met de reguliere zorg.’

Wat is er nodig om zo’n optimistisch scenario uit te laten komen?

‘Een duidelijke routekaart voor de verschillende scenario’s. Dan weet iedereen welke extra maatregelen er komen bij een x-aantal besmettingen of ziekenhuisopnames. Dan heb je niet continu discussie daarover.’

‘Heldere communicatie is sowieso belangrijk. Daar ontbrak het de overheid de laatste twee jaar helaas wel eens aan. Ook rondom het dragen van mondneusmaskers is veel gedoe geweest. Ik snap niet waarom er afgelopen zomer ineens is gezegd dat ze niet meer gedragen hoefden te worden. Dat zorgt voor onduidelijkheid en discussie nu je ze wél weer verplicht. Hetzelfde geldt voor het testen: eerst móést men zich bij de GGD laten testen, nu is een zelftest ook voldoende. Op die manier schep je onduidelijkheid én raak je het zicht op de besmettingen helemaal kwijt.’

Dit gaat allemaal over het voorkómen van besmettingen. Maar moeten we ook niet de zorg opschalen, zodat er een vangnet ontstaat?

‘Het opschalen van ic-bedden is op korte termijn sowieso onmogelijk. Alleen al het opleiden van personeel kost jaren. Daarbij kost het ontzettend veel geld. Nu is dat nodig, maar bij lage besmettingen heb je dan ontzettend veel dure bedden leeg staan. Daarnaast houdt het de besmettingen niet tegen, je stelt code zwart alleen uit. Als je het aantal ic-bedden uitbreidt en vol legt vóórdat er maatregelen komen, accepteer je ook dat er meer mensen ernstig ziek worden en overlijden voordat je ingrijpt. En ingrijpen blijft ook dan nog steeds nodig. Het zou wel slim zijn om te zoeken naar mogelijkheden om in de herfst en winter je capaciteit steeds tijdelijk uit te breiden, om de extra besmettingen op te vangen.’

‘Het opschalen van ic-bedden is op korte termijn sowieso onmogelijk’

Gaat er überhaupt nog wel een ‘na corona’ komen?

‘Corona zal op den duur endemisch worden: het is een infectieziekte die blijft. We moeten er voor gaan zorgen dat het beheersbaar is. Dat zagen we eerder ook bij nieuwe griepvirussen, bijvoorbeeld bij wat in de volksmond de “Mexicaanse Griep” werd genoemd, het Nieuwe Influenza A (H1N1) virus. Veel mensen denken dat we daar vanaf zijn, maar dat is niet zo. We hebben het wel onder controle. Daar wordt achter de schermen hard voor gewerkt: besmettingen monitoren, kwetsbaren beschermen met een griepprik en vroeg reageren bij een opleving.’

‘Ook corona gaat minder worden. Uiteindelijk is de immuniteitsgraad wereldwijd hoger door vaccinaties of doordat mensen meermaals corona hebben opgelopen. Daardoor zijn meer mensen beschermd en neemt de druk op de zorg af. Ook komen er medicijnen die voorkomen dat mensen zo ziek worden dat ze in het ziekenhuis terecht komen en zou er dus jaarlijks een booster kunnen komen.’

‘Iedereen heeft op een eigen manier last van corona, of het nou om besmettingen, maatregelen of om (financiële) gevolgen gaat. Dat gevoel, dat corona ons dagelijkse leven beheerst, dat gaat op den duur weg. Er komt een gevoel van ‘na corona’, maar het gaat hard werken worden om dat te realiseren.’