Onderzoekers zijn verdeeld over de Open-Accessplannen van onderzoeksfinancier NWO. Tegenstanders vrezen chaos en slechtere artikelen, voorstanders juichen toe dat vakbladen niet langer miljoenen verdienen aan het werk van een ander. Beide kampen zijn petities begonnen.

Het klinkt als een mooi ideaal: wetenschappelijke publicaties die vanaf het moment van verschijnen gratis toegankelijk zijn voor iedereen ter wereld. NWO wil dat dit vanaf volgend jaar realiteit is, althans voor de onderzoeksprojecten die zij financiert. Onder de naam ‘Plan S’ maakte ze dit Open Access-voornemen in september bekend. Maar niet alle wetenschappers zijn blij met de plannen.

Veel vakbladen hanteren op dit moment nog een betaalmuur. Wetenschappelijke artikelen zijn alleen in te zien als de onderzoeksinstelling een – vaak prijzig – abonnement neemt op het betreffende tijdschrift. Een ongewenste situatie, vinden NWO, meer dan vijftien (voornamelijk Europese) zusterorganisaties en de Europese Commissie – voor de gelegenheid verenigd onder de noemer cOAlition S. Onderzoek dat met publieke middelen betaald is, zou ook publiek toegankelijk moeten zijn, redeneren ze.

In Plan S keren ze dit betaalmodel om, naar een Open-Access-vorm. In dit model is het niet meer de lezer die betaalt, maar de wetenschapper (of diens universiteit), op het moment dat een stuk in het tijdschrift verschijnt. cOAlition S hoopt dat wetenschappelijke uitgeverijen hun verdienmodel hierop zullen aanpassen.

‘Het is belachelijk dat vakbladen miljoenen verdienen’

Een win-winsituatie, zou je denken. Wetenschappelijke kennis wordt breder toegankelijk – denk aan minder kapitaalkrachtige universiteiten, zoals in niet-Westerse landen, of aan bijvoorbeeld huisartsen of andere professionals die niet aan een onderzoeksinstelling verbonden zijn. Tegelijkertijd hoeven universiteiten er ook niet financieel bij in te schieten. De extra publicatiekosten die ze voortaan moeten ophoesten, kunnen de instellingen bekostigen met het geld dat ze uitsparen aan wetenschappelijke tijdschriftabonnementen.

‘Veel te gehaast’

Plan S is een mooi streven, maar levert een hoop chaos op, vrezen sommige onderzoekers. ‘Op zich is Open Access fantastisch’, zegt bijvoorbeeld de Nijmeegse scheikundige Hidde Elferink. ‘Ik ben ook voor toegankelijke kennis, maar dit plan wordt veel te gehaast ingevoerd.’ Hij ondertekende een online open brief met kritiek op de plannen.

Een van zijn angsten is dat de hoogst aangeschreven bladen hun verdienmodel niet willen aanpassen. ‘Dat gaan ze niet doen voor die paar Europese landen die dit nu willen.’ Daarvoor verdienen ze simpelweg teveel aan betaalde abonnementen, legt Elferink uit, meer dan ze waarschijnlijk binnen zouden halen als ze alleen nog maar publicatiekosten gaan heffen.

Daarnaast vraagt hij zich af waarom NWO ook van het zogeheten ‘hybride’ model af wil. Dit is een soort Open Access-vorm die enkele tijdschriften nu al hanteren, waarbij sommige artikelen niet, en andere wel gratis beschikbaar zijn (vaak na bijbetaling). ‘In ons vakgebied werkt dat momenteel goed. De kwalitatief goede bladen zijn dan wel niet volledig Open Access, maar er is wel een prima deal gesloten met uitgevers zoals American Chemical Society. Hierdoor worden alle artikelen die we publiceren Open Access, zonder extra kosten.’

In het model van Plan S mag dat (na een onbekende overgangsperiode) straks niet meer. Vooral voor jonge onderzoekers kan dit slecht uitpakken, vreest Elferink. ‘De kans bestaat dat ze straks alleen nog maar in tijdschriften van mindere signatuur kunnen publiceren, met alle negatieve consequenties voor hun carrièrekansen van dien.’ Een goede publicatielijst is voor onderzoekers van groot belang om hun wetenschappelijke toekomst veilig te stellen.

Een laatste, in zijn ogen zeer essentiële, zorg is dat tijdschriften wel eens een stuk minder kritisch zouden kunnen worden door Open Access. ‘Als onderzoekers gaan betalen om te publiceren, kan dit uitgevers aanmoedigen om sneller artikelen te accepteren.’

‘Er moet iets veranderen’

Benedikt Ehinger staat juist aan de andere kant van het spectrum. De hersenonderzoeker ondertekende ook een petitie over Plan S, maar dan een die NWO’s plannen ondersteunt. ‘Niet elke instelling is rijk genoeg om een abonnement te nemen op al die tijdschriften. Er moet iets veranderen, en dit is een goed begin.’

De Duitse postdoc denkt dat ook de toptijdschriften zoals Nature en Science uiteindelijk eieren voor hun geld zullen kiezen en overgaan op Open Access. ‘They do a lot of huffing and puffing, maar uiteindelijk willen zij ook gewoon toponderzoek publiceren.’ De zorg dat Plan S tot achteruitgang van publicatiekwaliteit gaat leiden, deelt hij niet. ‘De reputatie van die grote bladen correleert helemaal niet zo sterk met de kwaliteit van de artikelen die ze publiceren. Een hoop van die, vaak spectaculaire, studies worden helemaal niet bevestigd in herhalingsonderzoek.’

Sommige kritiek begrijpt hij wel. ‘Kijk, de publicatiekosten van bestaande Open Access-tijdschriften zijn vaak hoog, soms een paar duizend euro. Dat zorgt voor uitsluiting van armere landen, dat is een probleem.’

Om dat op te lossen, kun je zogeheten preprint-servers als voorbeeld nemen, zegt hij. Dit zijn een soort online vakbladen waarin wetenschappers gratis een artikel kunnen plaatsen. Vakgenoten kunnen er vervolgens commentaar op leveren. ‘Alle kwaliteitscontroles worden nu ook al gratis uitgevoerd. Wetenschappers doen deze peer review zonder dat ze een vergoeding krijgen. Het is belachelijk dat vakbladen miljoenen verdienen aan al die artikelen. Publiceren hoeft helemaal niet zo duur te zijn.’

Onderzoekers konden tot vorige week hun feedback op Plan S naar NWO sturen. Deze wordt meegenomen in de verdere implementatie van de plannen, aldus de onderzoeksfinancierder.