Eerste Kamerlid Tineke Strik, verbonden aan de Radboud Universiteit, roept in een open brief Mark Rutte op om meer daadkracht te tonen in het vluchtelingendebat. ‘Merkel heeft het draagvlak voor vluchtelingen vergroot. Wat let jou, Mark, om dat ook te doen?’

Beste Mark, ik was verheugd te lezen over je aankondiging dat Nederland wil gaan domineren in het Europese debat over de vluchtelingen. Nederland was al te lang afwezig in het debat, en als ik iets van je hoorde, waren het afwerende woorden. Daarmee deed je naar mijn idee onrecht aan de betrokkenheid van Nederlandse burgers en parlementariërs bij de vluchtelingen en hun zoektocht naar veiligheid en bescherming. Ik was dus oprecht blij met je ambitie om een rol te pakken. Want als je ertoe wilt doen, dan draag je bij aan oplossingen voor de problemen van hier en nu.

Ik zag al voor me dat jij zij aan zij met Merkel, Hollande en Löfven het plan van Juncker zou omarmen om 120.000 extra asielzoekers te herverdelen over Europa. En daarmee een lichtend voorbeeld zou zijn voor je Oost-Europese collega’s en andere politici die wegdraaien van hun verantwoordelijkheid. Misschien was ik naïef. Terwijl tienduizenden vluchtelingen een weg zoeken door Europa, boten kapseizen op weg naar Kos of Lampedusa, pakken Duitsland en Frankrijk de leiding om de bestuursverlamming te doorbreken. En Nederland? Jouw Klaas Dijkhoff presenteert trots een plan om Europa af te grendelen voor vluchtelingen. Opvang in de regio. Hoe ontluisterend.

Om nu te komen met opvang in de regio als oplossing, dat is wrang. Opvang in de regio is geen ambitie, dat is de realiteit. Anderhalf miljoen Syrische vluchtelingen in Libanon op 4 miljoen inwoners. Twee miljoen Syrische vluchtelingen in Turkije. De EU krijgt nu te maken met 0,2 procent van het totaal aantal vluchtelingen wereldwijd, zo becijfert het Rode Kruis. En jij wilt terug naar 0 procent en ‘onze vluchtelingen’ terugsturen naar de overbelaste regio?

Kinderklasje
Er zijn heel veel redenen om dit ‘dikke ik-plan’ af te wijzen. Het wentelt alle verantwoordelijkheid af op landen die al het grootste aandeel nemen, het bedreigt de stabiliteit van deze landen en kan daarom alleen nog maar meer vluchtelingen veroorzaken. Maar het belangrijkste: het is gevaarlijk voor vluchtelingen. En daarmee raakt jouw plan de kern van het Vluchtelingenverdrag: iedereen moet zijn land kunnen ontvluchten als hij daar niet meer veilig is. Het verdrag is opgericht als harde les uit de Tweede Wereldoorlog, toen Joodse vluchtelingen door omliggende landen linea recta werden teruggestuurd naar hun vervolger, een gruwelijke dood tegemoet.

Door buurlanden van een land in oorlog helemaal alleen op te zadelen met de opvang, loop je een groot risico dat ze de grenzen sluiten. Libanon en Turkije hebben dat praktisch al gedaan: Syriërs die nu op de vlucht slaan voor de gruweldaden van Assad of van IS, staan voor een versperde uitgang. En kun jij de Turkse en Libanese regering enigszins geloofwaardig verzoeken hun grenzen open te houden, als je tegelijkertijd weigert om de druk voor hen te verlichten?

In Jordanië en Libanon is die druk zo groot dat het vluchtelingen aan alle basisvoorzieningen ontbreekt. Syriërs mogen in Libanon niet meer werken om in hun inkomen te voorzien. Hun kinderen gaan al drie jaar niet meer naar school, maar werken clandestien. Een goede vriendin was tot voor kort EU ambassadeur in Libanon. Ze vertelde dat de kinderen daar spelen dat ze in de klas zitten. Dat eenvoudige beeld raakte me diep. Jij staat wekelijks voor de klas: kun je je voorstellen wat het met kinderen doet om geen onderwijs te genieten, ook op langere termijn?

De problemen in die landen zijn voor onze ogen ontstaan; wat de oorlog in Syrië betreft, was regeren niet bepaald vooruit zien. Pas deze zomer lijkt Europa te zijn wakker geschrokken door de gevolgen, nu tienduizenden vluchtelingen aan de poorten van onze landen kloppen en zich niet meer laten afschepen. Toch is deze situatie opgebouwd in de afgelopen vierenhalf jaar. In de zomer van 2011 al richtte Turkije in allerijl tentenkampen op om alle Syrische vluchtelingen te kunnen ontvangen. En met de verergering van het conflict en de toename van het aantal doden en gewonden, groeide het aantal vluchtelingen. Keer op keer is Nederland en de EU gevraagd om de regio te ondersteunen: door de landen zelf, maar ook door de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen (UNHCR). Steun voor geld, maar ook voor overname van een aantal vluchtelingen.

Legale routes
Wat was het antwoord van de Europese Unie? Nog maar 40 procent van het geld dat nodig is in de regio, hebben we toegezegd. Maar ook die toezeggingen hebben we nog niet in harde euro’s omgezet. We hebben meer muren opgetrokken, tussen Griekenland en Turkije, tussen Bulgarije en Turkije. We haalden buurlanden over om hun grenscontroles aan te scherpen (in ruil voor economische voordelen) en om migranten terug te nemen. We beboeten luchtvaartmaatschappijen als ze vluchtelingen naar Europa brengen zonder visa, maar we geven ze geen visa waarmee ze een vliegtuig in kunnen stappen. Omdat wij de brug ophalen voor vluchtelingen, worden hun routes langer, duurder en gevaarlijker. We drijven hen in de armen van smokkelaars, de enige strohalm voor een enkeltje Europa.

Het Europese asielbeleid is daarmee wel een heel cynisch beleid geworden: we hebben schitterende normen afgesproken over de waarborgen voor asielzoekers, tenminste op papier. Ze hebben recht op toegang tot een asielprocedure, een interview, rechtsbijstand, een gemotiveerde beslissing, recht op beroep, recht op opvang tijdens de procedure. En als ze niet kunnen worden teruggestuurd omdat dat onveilig is, hebben ze recht op een verblijfsvergunning. Maar: dat geldt allemaal alleen maar zodra ze het Europese grondgebied hebben bereikt. En juist dat hebben we zo moeilijk mogelijk voor ze gemaakt.

Quota
Tegen de Syrische vluchtelingen zeggen we feitelijk: als het jullie lukt om hier te komen, dan krijgen jullie bescherming. Want we weten dat jullie die nodig hebben. Maar eerst moet je een zeskamp zien te winnen en overleven. Dan krijg je een verblijfsvergunning. Hoog tijd dat we dat gemeenschappelijke asielstelsel aanvullen met een cruciaal element: legale en veilige routes.

Alleen daarmee sla je de mensensmokkelaars hun wapens uit handen. Bindende quota voor hervestiging via de UNHCR is de meest logische en makkelijk te realiseren stap. De UNHCR vraagt al lange tijd of de EU de meest kwetsbare Syrische vluchtelingen overneemt van de regio: weeskinderen, minderheden, zieken, ouderen. Dat is ongeveer 10 procent van de vluchtelingen daar. Op vrijwillige basis gaat dat niet gebeuren, zeker niet door jouw kabinet. Duitsland heeft 30.000 vluchtelingen uitgenodigd, tegenover Nederland 250. Met die krenterigheid lok je als het ware verplichte quota uit.

Mag ik je nog op een tweede cynisch element van het Europese asielbeleid wijzen: het verdeelsysteem van de Dublin Verordening. Dat systeem legt de grootste verantwoordelijkheid bij de landen aan onze buitengrenzen. Ik heb je nooit een goed argument horen noemen waarom dat rechtvaardig of eerlijk zou zijn. Natuurlijk is het inmiddels zo dat veel asielzoekers doorreizen, niet bepaald gehinderd door die landen van eerste aankomst. Maar die feitelijke situatie lost natuurlijk niets op, de dreiging van terugsturen blijft boven de markt hangen. Terugsturen naar Griekenland mag al jaren niet meer van het Hof in Straatsburg. Kinderen en gezinnen mogen niet meer naar Italië omdat hun geen adequate opvang wordt geboden. Het is duidelijk, het asielsysteem van deze landen is onder de maat en moet verbeterd worden. Maar wat is hun beloning als ze hun best gaan doen en de asielnormen keurig gaan naleven?

Pegida
Juist, in ruil daarvoor ontvangen ze tienduizenden door het noorden teruggestuurde asielzoekers. Dat noem ik nou een perverse prikkel. Ik ben blij dat Klaas Dijkhoff nu pleit voor een bindende verdeelsleutel van alle asielzoekers over alle Europese lidstaten. Twee kanttekeningen daarbij: ten eerste kan het nooit een vrijbrief zijn om een asielzoeker naar een lidstaat te sturen die zich niet aan de asielrichtlijnen houdt (ondersteun die landen nou, en laat de Europese Commissie ze achter hun broek zitten!). Ten tweede zal dit voorstel een lang wetgevingstraject beschoren zijn, denk alleen al aan de wereldvreemde houding van je Oost-Europese collega’s. Maar de huidige impasse in Europa moet hier en nu worden opgelost: vluchtelingen moeten dringend naar een veilige plek. Schitterend zo’n lange termijn visie, maar daar kun je je in Brussel niet achter blijven verschuilen. Act now, Mark.

Weet je, de wereld is te klein om je straffeloos te kunnen afsluiten van armoede, corruptie en conflicten elders. En dat zou je sowieso niet moeten willen. Vind je nou echt dat Nederland zich afzijdig moet houden van de problemen in de wereld? Of denk je dat onze inwoners (of jouw electoraat) meer solidariteit niet kunnen steunen? Ik hoor te vaak politici verwijzen naar het ontbreken van draagvlak voor vluchtelingen, alsof ze daar zelf helemaal buiten staan. Dat is natuurlijk niet zo, mensen laten zich informeren en beïnvloeden door politici. Ik heb me wild geërgerd aan de paniek waarmee Fred Teeven vorig jaar aankondigde dat er 65.000 asielzoekers naar Nederland zouden komen en dat dat onbeheersbaar zou zijn. Dat het er 29.000 werden, viel vervolgens niemand meer op; het kwaad was al geschied. Waarom niet laten zien dat we vluchtelingen graag een veilige haven bieden, dat er maar een fractie van de zestig miljoen vluchtelingen naar Europa komt en dat wij als welvarend Nederland de opvang heel goed kunnen regelen? Bekijk toch nog eens de nieuwjaarstoespraak van Merkel, in reactie op de Pegida demonstraties eind vorig jaar. Een verademing!

Als gevolg van internationale crises wordt de wereld geconfronteerd met de grootste vluchtelingenstroom sinds de Tweede Wereldoorlog, zei Merkel. Velen zijn letterlijk aan de dood ontkomen en het is volgens de bondskanselier vanzelfsprekend dat Duitsland vluchtelingen helpt en opneemt. Ze noemde het een compliment voor het land dat kinderen van vervolgden er zonder angst kunnen opgroeien. Kijk, dat is ook een manier om de samenleving mee te nemen in de verantwoordelijkheid die we hebben. Met haar leiderschap heeft Merkel het draagvlak voor vluchtelingen vergroot. Wat let jou, Mark, om dat ook te doen? Nu loop je zelfs achter de feiten aan, want ondanks jouw afwerende houding is het draagvlak voor opvang van vluchtelingen hard gegroeid. Veel mensen willen wat doen, maar jij lijkt dat niet aan te voelen. De samenleving is al gekanteld, nu jij nog. Vertegenwoordig onze gastvrijheid in Europa!

Hartelijke groet, Tineke.

Tineke Strik (1961) is verbonden aan het Centrum voor Migratierecht van de Radboud Universiteit. Sinds juni 2007 is zij namens GroenLinks lid van de Eerste Kamer, vanaf dit jaar als fractievoorzitter. Zij was eerder onder meer werkzaam bij Vluchtelingenwerk en bij de Tweede Kamerfractie van GroenLinks. In 2011 promoveerde zij op een proefschrift over het Europees asiel- en migratierecht. Deze open brief verscheen deze week in Radboud Magazine