Hoe word je een held? Daarover filosofeert Nijmegen komend weekend op een conferentie met de beroemde wetenschapper Philip Zimbardo van het Stanford Prison Experiment. Vox blikt vooruit, in deel 2 met vakgenoot Daniël Wigboldus.

Voormalig Harvard-professor Philip Zimbardo, beroemd om zijn Stanford Prison Experiment uit 1971, zal vrijdag in de Vereeniging voor ruim duizend mensen zijn verhaal doen. Daniël Wigboldus, decaan van de sociale faculteit en hoogleraar Sociale psychologie, bereidt zich deze dagen voor op het interview dat hij na afloop met de onverminderd populaire Zimbardo afneemt. ‘Fascinerend dat zijn experiment al decennia lang zo veel aandacht trekt, onder steeds weer nieuwe generaties. Dit onderzoek raakt echt een snaar.’ Het gevangenisexperiment laat zien hoe gewone mensen onder bijzondere omstandigheden tot afschuwelijke daden in staat zijn.

Het experiment van Zimbardo staat in elke inleiding in de sociale psychologie, terwijl Zimbardo ook aandacht voor het vak aanwakkert in de populair-wetenschappelijke documentaire-serie Discovering Psychology. Zijn doorwerking in het vak is groot, zegt Wigboldus, die Zimbardo van afstand kent maar nog nooit persoonlijk heeft ontmoet. ‘Ook op het vlak van de ethiek van onderzoek is zijn invloed groot geweest. Het heeft tot veel discussie geleid over wat wel en niet kan in het sociaal-psychologisch experiment.’

Solisme
Een exacte herhaling van het experiment zou vandaag de dag waarschijnlijk nooit het groene licht krijgen van een commissie ethiek, ook vanwege het solisme van de onderzoeksleider. ‘Het is een goede zaak dat tegenwoordig collega’s meedenken en meekijken met je onderzoek. Het voorkomt dat de ideeën die je als onderzoeker hebt met je op de loop kunnen gaan.’ Als nadeel van de huidige ethiekcommissies noemt Wigboldus de bureaucratie die op de loer ligt. ‘Dat er regels zijn is goed, maar ze moeten de voortgang van goed wetenschappelijk onderzoek niet belemmeren’. Maar een goede les van het experiment is ‘dat een onderzoeker niet een slager moet zijn die zijn eigen vlees keurt’.

Een vraag die Wigboldus aan Zimbardo wil stellen, is of hij vandaag het onderzoek opnieuw zo zou uitvoeren. En welke invloed zijn vrouw heeft gehad op het stopzetten van het experiment, dat al na drie dagen ontaardde in wantoestanden tussen gevangenen en bewakers. Zijn vrouw was een van de eersten die vanaf de zijlijn kritiek leverde, terwijl Zimbardo zelf onderdeel was geworden van zijn eigen experiment. ‘Hij stopte na zes dagen. Velen zeiden achteraf dat het te lang heeft geduurd, maar een ander gezichtspunt is dat hij wél is gestopt. Hij had er lang aan gewerkt, het was een moeilijke beslissing. Wat gaf de doorslag om er toch mee te stoppen?’

Het onderzoeken van het slechte in de mens, zoals in het Stanford Prison Experiment, moet je ook in de tijd zien, zegt Wigboldus. Het vreselijke waartoe de mens in staat bleek tijdens de Tweede Wereldoorlog was begin jaren zeventig een van de voornaamste onderwerpen in het gedragsonderzoek. Tegenwoordig zijn nieuwe vragen in zwang, het onderzoek naar helpgedrag bijvoorbeeld, en naar de voorwaarden om gelukkig te worden. Het slechte en het goede hebben raakvlakken. ‘In beide heeft de mens de neiging zijn eigen rol te overschatten en die van de omgeving te onderschatten.’

Heldhaftig gedrag
Met zijn recente onderzoek naar de voorwaarden voor heldhaftig gedrag, lijkt Zimbardo zich in het kamp van de positieve psychologie te scharen. Voor een deel kan hij teruggrijpen op eerder onderzoek naar het slechte in de mens, en het kwartje gewoon omdraaien. Er gingen tijdens het experiment in Stanford ook bewakers níet over de schreef, in een ander roemrucht experiment (dat van Milgram, waarin proefpersonen in staat bleken andere proefpersonen dodelijke schokken te geven) is óók een groep die níet tot het uiterste gaat. Wigboldus: ‘Het glas is halfvol én halfleeg. Tegenwoordig benadrukt Zimbardo liever het halfvolle glas.’

Dat in iedereen een held schuilt, zoals Zimbardo beweert, biedt stof tot nadenken. Een bekend model is dat van de ‘bystanders’, de massa die niks doet als een kind in het water ligt te spartelen. Het punt is niet dat de massa een kind laat verdrinken, maar dat niemand weet wat er precies aan de hand is: speelt het kind of verdrinkt het? ‘Wat doe je als je het niet weet, dan kijk je naar het gedrag van anderen. Maar die kijken net als jij naar de rest en intussen grijpt niemand in en sta je met z’n allen te twijfelen.’ Wat je kunt doen: denk voor jezelf en check bij twijfel wat er écht aan de hand is. Wigboldus: ‘Er is soms maar weinig nodig om voor iemand anders een held te zijn.’ / Paul van den Broek

Vrijdag 1 april. Everyday Heroes. Lezing van Philip Zimbardo met interview na afloop met Daniël Wigboldus. De Vereeniging, 19.30 – 21.30 uur. In samenwerking met Radboud Reflects. Voertaal Engels.
Zaterdag 2 en zondag 3 april: Hero Round Table Conference. Grotiusgebouw GR 100. Informatie: [email protected]. Voertaal Engels.