Veel leerkrachten zetten een kind dat gepest wordt naast een vriendje en ver weg van de pester. Een voor de hand liggende oplossing, maar niet toereikend, concludeert Nathalie Hoekstra na onderzoek. Zij promoveert op de invloed van leerkrachten op de groepsdynamiek in een klas.

Met anti-pestprotocollen en projecten rondom sociale veiligheid proberen basisscholen een veilig sociaal klimaat te creëren. Onderwijsinstellingen zijn zelfs verplicht om zorg te dragen voor een veilige school, zoals in 2015 is vastgelegd in de Wet veiligheid op school.

Maar dat is geen gemakkelijke opgave, blijkt uit een toename aan meldingen van psychisch en fysiek geweld, intimidatie en discriminatie op scholen. Met name pestgedrag komt veel voor en is moeilijk uit te bannen. Volgens het Nederlands Jeugdinstituut (NJi), een kenniscentrum dat actuele kennis over opgroeien verzamelt, krijgt 11 procent van de basisschoolleerlingen te maken met pesten.

‘Wanneer je een klasgenoot pest, gaan andere klasgenoten tegen jou opkijken’

Nathalie Hoekstra promoveert vandaag op onderzoek naar de invloed van leerkrachten op de groepsdynamiek in een klas. Ze onderzocht onder andere hoe leerkrachten deze dynamiek kunnen sturen door verschillende klasindelingen te maken en hoe ze slachtoffers van pesten kunnen ondersteunen.

Dat er zoveel gepest wordt kan volgens Hoekstra te maken hebben met mentale problemen of een lastige thuissituatie van de pester: ‘Factoren die ervoor zorgen dat een kind niet lekker in diens vel zit, waardoor die vervolgens “zwakkere” leeftijdsgenootjes het leven zuur maakt.’

Maar kinderen pesten ook vaak om zelf een hogere sociale status te verwerven. ‘Stel je bent een kind van een jaar of elf en je zou eigenlijk wel wat populairder en cooler willen zijn, dan zijn agressie en een ander kind pesten middelen om dat te krijgen’, vertelt Hoekstra. ‘Wanneer je een klasgenoot pest, gaan andere klasgenoten tegen jou opkijken of ze worden ze een beetje bang voor je, jij stijgt dan in sociale achting. Ook zie je soms dat slachtoffers van pesten zelf weer anderen gaan pesten. Ze reageren hun eigen nare ervaringen op een ander af.’

Wat doen leerkrachten om de dynamiek in hun klas te veranderen?

‘Als een leerkracht de dynamiek in een groep wil sturen, dan is de klasindeling daar een handig hulpmiddel voor. Kinderen zitten immers meerdere uren per dag in die opstelling. Maar, om hierin goede keuzes te maken, moet je natuurlijk wel weten wat er onderling speelt en wie er gepest wordt.’

Hebben leerkrachten daar goed zicht op?

‘Uit ons onderzoek bleek dat leerkrachten gemiddeld ongeveer de helft van de slachtoffers herkennen. Dat wordt gelukkig wel meer gedurende het schooljaar, maar ze zien dus ook veel over het hoofd. Pesten gebeurt natuurlijk vaak als de juf of meester met een andere leerling bezig is of op de gang en het schoolplein.

‘We ontdekten bovendien dat wanneer leerkrachten denken dat een bepaalde leerling populair is, ze minder snel geneigd zijn om die leerling te herkennen als slachtoffer. Terwijl dat wel degelijk het geval kan zijn.’

Hoe kun je die blinde vlek tegengaan?

‘Door op zoek te gaan naar laagdrempelige manieren om meer te weten te komen over wat er speelt bij de leerlingen. Bijvoorbeeld door een brievenbus in de klas te hangen waar kinderen anoniem iets kunnen melden of door regelmatig kleine gesprekjes te voeren met verschillende leerlingen. Zij weten vaak beter wat er speelt.

‘Ook is het drempelverlagend wanneer je als leerkracht uitdraagt dat pesten niet oké is, dat het niet getolereerd wordt en dat de slachtoffers bij je terecht kunnen.

‘Toch zal het niet altijd meevallen om erachter te komen. Uit eerder grootschalig Nederlands onderzoek bleek dat een op de drie pestslachtoffers het aan helemaal niemand vertelt.’

Veel leerkrachten gaven aan dat ze een kind dat gepest wordt proberen te helpen door het naast een vriendje te plaatsen en ver weg van de pester.

‘Klopt, dat is een methode die vaak wordt ingezet en in de wetenschappelijke literatuur zijn er ook aanwijzingen dat dit een helpende strategie kan zijn. Om dat te testen hebben we in tachtig klassen – groep 6, 7 en 8 – een interventie uitgevoerd.

‘Vaak heeft een slachtoffer bovendien niet één, maar meerdere pesters’

‘In de helft van die klassen hebben we slachtoffers naast hun beste vriend gezet en ver van de pester of pesters. De rest van de kinderen werd willekeurig ingedeeld. In de andere veertig klassen hebben we alle leerlingen willekeurig ingedeeld. Al zorgden we er om ethische redenen wel voor dat een slachtoffer nooit naast de pester terechtkwam.’

En werkt deze strategie?

‘We hadden verwacht dat het welzijn van de slachtoffers die naast een vriend zaten en verder weg van de pester na 8 tot 12 weken verbeterd zou zijn. Dat was niet het geval. Slachtoffers uit beide groepen lieten na verloop van tijd een vergelijkbaar welzijn zien.

‘Deze aanpak helpt dus onvoldoende. Misschien omdat het hoe dan ook onveilig voelt om in een afgesloten ruimte te zitten met iemand die jou kwaad wil doen. En kinderen blijven niet de hele dag op een plek zitten, die lopen rond. Vaak heeft een slachtoffer bovendien niet één, maar meerdere pesters, bleek ook uit ons onderzoek.’

Is er bij leerkrachten behoefte aan meer kennis over de invloed van klasindelingen?

‘Dat zeker. Leerkrachten geven aan dat ze het meteen merken wanneer ze combinaties maken die niet goed werken. De indeling is heel belangrijk en toch worden ze er niet in getraind tijdens hun opleiding en er is ook nog maar weinig onderzoek naar gedaan. Dat is echt zonde.’

Tijdens dit onderzoek kom je veel te weten over de verhoudingen in een klas – gouden informatie voor de leerkracht. Delen jullie die kennis?

‘We komen inderdaad heel veel te weten. Niet alleen wie er wordt gepest, maar ook, wie zijn de leiders, wie is er populair en wie verstoort de les? Verder hebben we de leerlingen naar hun eigen gevoelens gevraagd.

‘Na afloop van het onderzoek kregen leerkrachten van ons een rapport. Daarin stonden de onderzoeksresultaten samengevat en dat geeft hun enorm veel inzicht in het sociaal klimaat van een klas.

‘Die rapporten waren bedoeld als hulpmiddel, maar toch ook wel een manier voor ons als onderzoekers om bepaalde waardevolle informatie niet verloren te laten gaan. Ik zou ‘s nachts niet lekker slapen, als ik wist dat er een leerling gepest werd zonder dat ik er iets aan probeer te veranderen.’